Þegar gengið fellur

Nálægar þjóðir nefna það skiptahlutfall sem við köllum gengi. Bæði orðin lýsa því, hversu mikið af innlendri mynt þarf til að greiða fyrir erlendan gjaldeyri, til dæmis hversu margar krónur fyrir einn dollara eða eina evru. Gengi hefur þann eiginleika umfram skiptahlutfall, að orðið sjálft tekur afstöðu: það er hlaðið. Hátt gengi er betra en lágt. Gengisfall er ekki góðs viti. Gengi lýsir meiri samúð tungunnar með þeim, sem gengisfallið bitnar á, en hinum, sem það hjálpar. Orðið lýsir með öðrum orðum meiri samhug með launafólki, sem tekur á sig rýrnun kaupmáttar vegna gengisfalls, en með útflutningsatvinnuvegunum, sem hagnast á lægra gengi.

Gengisfall krónunnar þýðir gengisfall efnahagslífsins eins og það leggur sig. Þegar dollarinn kostaði 60 krónur í fyrra, var landsframleiðsla á mann á Íslandi 66.000 dollarar á móti 43.000 dollurum í Bandaríkjunum. Tekjur á mann hér heima voru því orðnar nær helmingi meiri en í Bandaríkjunum. Þeir, sem héldu því fram, að gengi krónunnar væri þá rétt skráð og allt væri með felldu, lýstu í reynd þeirri skoðun, að Íslendingar hefðu skotið Bandaríkjamönnum langt aftur fyrir sig í efnahagslegu tilliti. Sama máli gegnir um þá, sem segjast nú telja, að gengi krónunnar eigi eftir að rísa aftur í fyrra horf. Hvernig getur mönnum dottið annað eins í hug?

Hugmyndin um tímabundið gengisfall, sem á eftir að ganga til baka, á sér tvær skýringar. Önnur skýringin er sú, að stjórnvöld hafa hag af háu gengi, þar eð þá virðist þjóðarbúið standa betur en það gerir í raun og veru. Stjórnvöld stæra sig jafnan af batnandi efnahag fólks og fyrirtækja og sjá sér því hag í að viðhalda blekkingunni. Þau þræta í lengstu lög fyrir of hátt gengi, enda myndi viðurkenning þeirra á of háu gengi verða túlkuð sem fyrirboði gengisfalls. Blekkingin er skaðleg vegna þess, að of hátt gengi grefur undan útflutningsatvinnuvegum og innlendri framleiðslu í erlendri samkeppni og veikir með því móti innviði efnahagslífsins og ýtir undir skuldasöfnun í útlöndum. Hin skýringin er sú, að almenningur fyllist vonglaðri bjartsýni, þegar kaupmáttur heimilanna hækkar í krafti hágengis, og margir leiða því hjá sér aðvörunarorð þeirra, sem sjá í gegnum blekkinguna. Fólk lætur telja sér trú um, að það hafi sjálft unnið til aukins kaupmáttar, enda þótt hann hvíli að nokkru leyti á of háu gengi í skjóli skuldasöfnunar. Bjartsýnin getur snúizt upp í oflæti. Hagsaga heimsins ber vitni. Þá reynir á stjórnvöld og seðlabanka, sem ber lögboðin skylda til að standa gegn ofþenslu og verðbólgu.

Gengi krónunnar hlaut að falla, svo sem það hefur nú gert. Til þess liggja ýmsar ástæður, sem ég rakti síðast í stuttri ritgerð í tímaritinu Herðubreið í sumar leið. Mikill viðskiptahalli árum saman er nær ævinlega órækur vottur um falskan kaupmátt í krafti mikillar skuldasöfnunar. Ég segi nær ævinlega, því að reglan á ekki alls staðar við. John Connally, fyrrum fjármálaráðherra Bandaríkjanna, sagði einhverju sinni um dollarann við erlendan viðmælanda sinn: „Dollarinn er okkar mynt og ykkar vandamál.“ Hann átti við, að Bandaríkjamenn geta safnað skuldum í dollurum og hafa það þó í hendi sinni að rýra útistandandi skuldir sínar að verðgildi með því að hleypa verðbólgunni á skrið heima fyrir. Þetta geta Íslendingar ekki gert frekar en flestar aðrar þjóðir, því að erlendar skuldir okkar eru skráðar í dollurum og evrum, ekki í krónum. Krónan er okkar mynt og okkar vandamál. Mikil skuldasöfnun er einnig að sínu leyti viðtekinn vottur um falskan kaupmátt, og útgjöld um efni fram. Samsetning skuldanna skiptir máli, einkum skipting þeirra milli skamms og langs tíma. Bankarnir tóku fyrir nokkrum árum erlend skammtímalán í stórum stíl til að fjármagna langtímalánveitingar til húsnæðiskaupa. Þeir virtust treysta því að geta velt skammtímalánunum áfram við þeim lágu vöxtum, sem þá voru í boði. Skammtímaskuldir bankanna hafa á fáum árum vaxið hagkerfinu yfir höfuð og nema nú fimmtánföldum gjaldeyrisforða Seðlabankans. Seðlabankinn hefur því engin ráð til að koma krónunni til bjargar í ólgusjó gjaldeyrisviðskiptanna.

Þegar miklar skammtímaskuldir viðskiptabanka urðu gjaldmiðlum nokkurra Asíuþjóða að falli 1997-98, féll gengi þeirra um 40 prósent í Kóreu, Malasíu og Taílandi og 80 prósent í Indónesíu. Gengisfallið gekk að nokkru leyti til baka í Kóreu á nokkrum árum. Öll löndin réttu úr kútnum, enda var undirstaðan sterk.