Sjálfstæðismenn og stjórnarskrá

Í ræðu sinni um endurskoðun stjórnarskrárinnar á fundi landsmálafélagsins Varðar í janúar 1953 lýsti Bjarni Benediktsson, síðar forsætisráðherra, starfi stjórnarskrárnefndar (Land og lýðveldi, I., bls. 177-202). Bjarni segir: „Nú um nokkurt árabil hefur verið starfandi stjórnarskrárnefnd, sem ég er formaður í og skipuð er fulltrúum allra flokka landsins. Nefndin hefur að vonum orðið fyrir gagnrýni vegna þess, að verkið hefur sótzt seint … Hvort tveggja er, að verkið sjálft er vandasamt … sem og hitt, að þrátt fyrir almennt tal um þörf á endurskoðun stjórnarskrárinnar, hafa a.m.k. stjórnmálaflokkarnir og forystumenn þeirra undantekningarlaust verið mjög tregir til að gera í þessu efni ákveðnar heildartillögur.“

Bjarni segir: „Það eru einkum tvö atriði, sem valda munu sérstökum ágreiningi við setningu nýrrar stjórnarskrár. Annars vegar er meðferð æðsta framkvæmdarvaldsins og hins vegar kjördæmaskipanin.“ Hann skýrir þingræðisskipanina, sem Íslendingar kusu sér frá öndverðu, með þessum orðum: „Íslendingar hafa ætíð verið andsnúnir að fá einum manni of mikil völd í hendur. … Á Íslandi blessast aldrei til lengdar, að einn maður hafi að staðaldri ráð annarra í hendi sér eða of mikil völd. Íslendingar vilja enga ofjarla, heldur samráð margra.“

Bjarni rekur í ritgerð sinni ýmsar breytingartillögur sjálfstæðismanna í stjórnarskrárnefnd, en þeir voru, auk Bjarna, Gunnar Thoroddsen og Jóhann Hafstein. Vert er að vekja athygli á, að flestar þessar gömlu breytingartillögur sjálfstæðismanna er að finna í frumvarpi því til nýrrar stjórnarskrár, sem bíður nú lokaafgreiðslu á Alþingi. Stiklum á stóru.

Sjálfstæðismenn lögðu til, að „ef ekkert forsetaefni fær hreinan meirihluta við þjóðkjör, skuli kjósa að nýju milli þeirra tveggja, sem flest fengu atkvæði.“ Vandinn er leystur í frumvarpi að nýrri stjórnarskrá, en þar segir: „Kjósendur skulu raða frambjóðendum, einum eða fleirum að eigin vali, í forgangsröð. Sá er best uppfyllir forgangsröðun kjósenda, eftir nánari ákvæðum í lögum, er rétt kjörinn forseti.“
Þá lögðu sjálfstæðismenn til, að „annað hvort forseti hæstaréttar eða forseti Sameinaðs þings verði varaforseti.“ Í frumvarpi að nýrri stjórnarskrá segir: „Geti forseti Íslands ekki gegnt störfum um sinn vegna heilsufars eða af öðrum ástæðum fer forseti Alþingis með forsetavald á meðan.“
Sjálfstæðismenn lögðu til, að „ hæstiréttur dæmi í stað landsdóms um þau mál, er Alþingi höfðar gegn ráðherrum fyrir embættisrekstur þeirra.“ Í frumvarpi að nýrri stjórnarskrá er meðferð ráðherraábyrgðarmála færð frá landsdómi til almennra dómstóla.
Sjálfstæðismenn lögðu til, að „forsetinn skipi ráðherra og veiti þeim lausn í samráði við meirihluta Alþingis.“ Í frumvarpi að nýrri stjórnarskrá segir: „Alþingi kýs forsætisráðherra. … Forseti Íslands skipar forsætisráðherra í embætti. Forseti veitir forsætisráðherra lausn frá embætti eftir alþingiskosningar, ef vantraust er samþykkt á hann á Alþingi, eða ef ráðherrann óskar þess. Forsætisráðherra skipar aðra ráðherra og veitir þeim lausn.“
Þá lögðu sjálfstæðismenn til, að „niður falli það ákvæði, að lagafrumvarp fái í bili lagagildi, þrátt fyrir synjun forseta á staðfestingu frumvarpsins.“ Hér afréð Stjórnlagaráð að halda í óbreytta skipan og láta samþykkt lög taka gildi þrátt fyrir málskot forseta og láta þau falla þá fyrst úr gildi, ef þjóðin fellir þau í almennri atkvæðagreiðslu.
Ein breytingartillaga sjálfstæðismanna var, að „ekkert gjald megi greiða af hendi, nema heimild sé til þess í fjárlögum, eða ef öll ríkisstjórnin verði sammála um, að brýn nauðsyn sé til greiðslu, og skal þá eftir á afla heimildarinnar með fjáraukalögum, eins og nú.“ Þarna var lagt til, að hverjum einstökum ráðherra væri fært neitunarvald varðandi fjáraukalög. Þar þótti Stjórnlagaráði of langt gengið, svo að í frumvarpi þess segir heldur: „Enga greiðslu má inna af hendi nema heimild sé til þess í fjárlögum. Að fengnu samþykki fjárlaganefndar Alþingis getur fjármálaráðherra þó innt greiðslu af hendi án slíkrar heimildar, til að mæta greiðsluskyldu ríkisins vegna ófyrirséðra atvika eða ef almannahagsmunir krefjast þess. Leita skal heimildar fyrir slíkum greiðslum í fjáraukalögum.“
Sjálfstæðismenn lögðu til, að „Alþingi geti ekki átt frumkvæði að hækkun fjárlaga, heldur verði tillögur um það að koma frá ríkisstjórninni.“ Frumvarp að nýrri stjórnarskrá tekur undir þetta sjónarmið eins og lýst var að framan.
Sjálfstæðismenn lögðu til, að í stjórnarskrána „verði bætt þeim mannréttindaákvæðum, sem eru í mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna og samningi Evrópuráðsins um mannréttindi og frelsi.“ Þetta var gert, fyrst 1995 og aftur nú með miklu myndarlegri hætti.
Sjálfstæðismenn lögðu til, að „sagt sé, að rétti héraða og sveitarfélaga til að ráða sjálf málefnum sínum með umsjón stjórnarinnar skuli skipað með lögum, enda sé að því stefnt, að þau fái sem víðtækasta sjálfstjórn í þeim málum, er þau sjálf standa fjárhagslegan straum af.“ Þetta er gert í sérstökum nýjum kafla um sveitarfélög í frumvarpi að nýrri stjórnarskrá.

Skoðun sinni á kjördæmaskipaninni lýsir Bjarni Benediktsson svo: „ … ekki dugir að láta strjálbýlið bera fjöldann í þéttbýlinu slíku ofurliði, að hagsmunir fjöldans séu fyrir borð bornir.“

Bjarni segir um breytingartillögu sjálfstæðismanna um kosningalögin: „Kosningaréttur sé svo jafn sem þjóðarhagir og staðhættir leyfa. Enginn landshluti hafi færri þingmenn en hann nú hefur, en þingmönnum verði fjölgað á hinum fjölmennari stöðum eftir því sem samkomulag getur fengizt um við heildarlausn málsins …“ Þarna afhjúpar Bjarni gallann á, að stjórnmálamenn skipti sér af endurskoðun stjórnarskrárinnar, enda segir hann skömmu áður í sömu ritgerð: „ .. allir sjá, hversu fráleitt það er, að þrjú svo fámenn kjördæmi sem Seyðisfjörður, Austur-Skaftafellssýsla og Dalir skuli nú raunverulega hafa 2 þingmenn hvert.“
Loks lýsir Bjarni tillögu sjálfstæðismanna um, að „athugað verði, hvort þá aðferð eigi að hafa við stjórnarskrárbreytingar, að á eftir samþykkt tveggja þinga með kosningum á milli verði frumvarpið lagt undir þjóðaratkvæði.“ Stjórnarskrárfrumvarpið, sem nú bíður afgreiðslu Alþingis, fer sömu leið að öðru leyti en því, að Alþingi þarf ekki að samþykkja stjórnarskrárbreytingu nema einu sinni, áður en þjóðin samþykkir hana endanlega í þjóðaratkvæðagreiðslu.

Þessum stutta samanburði á tillögum sjálfstæðismanna í stjórnarskrármálinu 1953 og frumvarpi Stjórnlagaráðs til nýrrar stjórnarskrár er ætlað að sýna, að tillögur sjálfstæðismanna náðu flestar fram að ganga. Frumvarpið, sem er sprottið af þjóðfundinum 2010, er sameiningar- og sáttafrumvarp. Því er ætlað að efla þingræðisskipulagið með því að treysta valdmörk og mótvægi til að girða fyrir ofríki framkvæmdarvaldsins, efla Alþingi, styrkja sjálfstæði dómstólanna, tryggja jafnt vægi atkvæða alls staðar á landinu og forræði þjóðarinnar yfir auðlindum sínum. Frumvarpið hefði varla fengið stuðning 67% kjósenda í þjóðaratkvæðagreiðslunni 20. október nema vegna þess, að mikill fjöldi stuðningsmanna Sjálfstæðisflokksins greiddi atkvæði með frumvarpinu.