Seðlabankasögur

Þessi texti var upphaflega tekinn saman í þrem hlutum handa vikuritinu Vísbendingu.
Þegar upp var staðið, þótti fara betur á því, að efnið kæmi fyrir sjónir breiðari lesendahóps,
svo að úr ráði varð að birta það heldur í tvennu lagi í Fréttablaðinu.

Fyrri hluti.

Síðari hluti.

Upprifjun
Seðlabanki Íslands var stofnaður með lögum 1961. Hann heyrði frá upphafi eins og viðskiptabankarnir undir viðskiptaráðuneytið (nú iðnaðar- og viðskiptaráðuneytið), sem var og er fagráðuneyti með tiltölulega þröngt verksvið. Þetta var eðlileg og æskileg skipan og stuðlaði að sínu leyti að faglegri stefnumótun og fagmannlegum vinnubrögðum í bankanum. Formaður bankastjórnarinnar var lengst af reyndur og vel menntaður hagfræðingur og hafði aldrei komið nálægt stjórnmálastarfi. Ég er að tala um dr. Jóhannes Nordal, sem var aðalbankastjóri Seðlabankans 1961-1993. Ísland var að vísu gagnsýrt af stjórnmálum öll þessi ár eins og löngum fyrr og síðar langt umfram eðlilega heilbrigðisstaðla, og það lýsti sér m.a. annars í því, að gömlu helmingaskiptaflokkarnir áskildu sér rétt til að hafa menn úr eigin röðum í bankastjórninni við hlið Jóhannesar til eftirlits. Af því er mikil saga, sem Jóhannes þyrfti helzt að segja sjálfur. Hann hélt sig alla tíð í hæfilegri fjarlægð frá hringiðu stjórnmálanna og naut fyrir vikið trausts og virðingar, enda þótt meðvirkni peningastefnunnar í hans tíð væri of mikil og þá um leið verðbólgan og seta hans samtímis í stjórn Landsvirkjunar sætti gagnrýni með þeim rökum, að sami maður ætti helzt ekki að vera með annan fótinn á bremsunni í Seðlabankanum og hinn á bensíngjöfinni í gegnum erlendar lántökur Landsvirkjunar. Viðskiptaráðherra Alþýðuflokksins hafði skipað Jóhannes í bankastjórnina.

Fyrir fáeinum árum var Seðlabankinn fluttur úr umsjá fagráðuneytisins yfir til forsætisráðuneytisins, sem er á hverjum tíma höfuðaflstöð og taugamiðja stjórnmálalífsins. Þessi tilfærsla var lögfest í kjölfar mikilla átaka um bankann. Átökin kviknuðu m.a. af því fjaðrafoki, sem varð í kringum skipun Steingríms Hermannssonar fyrrverandi forsætisráðherra í bankastjórnina. Það var viðskiptaráðherra Alþýðuflokksins, sem skipaði Steingrím í bankastjórnina, gegn háværum mótmælum, og hann gerði það að því er virtist til að ganga ekki gegn óskráðum helmingaskiptareglum Sjálfstæðisflokksins og Framsóknarflokksins. Ráðherrann varði skipunina með því, að Steingrímur væri vinsælasti stjórnmálamaður landsins. Steingrímur varði skipun sína í stöðuna m.a. með þeim rökum, að nokkurra ára seta á Alþingi jafngilti doktorsprófi í hagfræði. Átökin um málið drógu dilk á eftir sér: þau urðu til þess ásamt öðru að kljúfa Alþýðuflokkinn sáluga og skáka honum út úr ríkisstjórn. Þáverandi formaður bankaráðs Seðlabankans sá ástæðu til að saka yfirboðara bankans um spillingu og sagði sig úr ráðinu við annan mann og gekk til liðs við andstæðinga Alþýðuflokksins í alþingiskosningunum 1995 og var kjörinn á þing. Bankinn var dreginn sundur og saman í háði: hundruð framhaldsskólanema sóttu um bankastjórastarf, sem var auglýst laust til umsóknar. Með þessu ráðslagi auk annars tefldi Alþýðuflokkurinn landsstjórninni upp í hendurnar á Sjálfstæðisflokknum og Framsóknarflokknum, sem hafa stjórnað landinu í sameiningu síðan 1995. Alþýðuflokkurinn lagði upp laupana og rann inn í Samfylkinguna.

Tilfærslan á Seðlabanka Íslands til forsætisráðuneytisins gekk þvert á það sjónarmið, sem nýju lögunum var þó í orði kveðnu ætlað að virða, að Seðlabankinn ætti eftirleiðis að njóta og neyta aukins sjálfstæðis gagnvart öðrum stjórnvöldum eins og hefur færzt í vöxt í öðrum löndum. Það hefur sýnt sig, að yfirbragð Seðlabankans hefur síðustu ár verið pólitískara en nokkru sinni fyrr, enda hafa stjórnmálamenn flutt sig úr baksætinu fram í formannssætið í bankastjórninni. Andrúmsloftið á vettvangi stjórnmálanna er að ýmsu leyti harðskeyttara og heitara en oft áður, svo sem marka má m.a. af yfirstandandi og aðsteðjandi deilum fyrir dómstólum með ýmislegu stjórnmálaívafi (Baugsmál, olíumál o.fl.). Og nú hefur fyrrverandi forsætisráðherra tekið sér sæti sem formaður bankastjórnarinnar, beint úr orrahríð stjórnmálanna – og hefur auk þess fengið sektardóm fyrir meiðyrði, ekki fyrir einhverja slysni, heldur fyrir samantekin ráð um róg að því er virðist (sjá t.d. Jónsbók Einars Kárasonar), en það mun vera einsdæmi um seðlabankastjóra í okkar heimshluta og þótt víðar væri leitað. Orð eru dýr í seðlabönkum, og þess vegna m.a. henta stjórnmálamenn, sem hafa verið dæmdir fyrir meiðyrði, öðrum síður til setu í seðlabankastjórnum. Sjálfsráðning hans til bankans er þó rökrétt framhald úr nýliðinni fortíð, enda hafa ekki færri en tveir fyrrverandi viðskiptaráðherrar ,,tekið bankann” síðustu ár án þess að vekja umtalsverða andúð. Annar þeirra gaf þá skýringu á vistaskiptunum, að hann væri orðinn þreyttur á linnulausri gagnrýni á embættisverk hans í ráðuneytinu. Hann tók nokkru síðar að sér ásamt öðrum milligöngu við einkavæðingu Búnaðarbankans og gerðist einn ríkasti maður landsins án þess að vekja teljandi eftirtekt eða andúð, að því er séð verður.

Á undan nýja bankastjóranum nú gegndi formennsku í bankastjórninni fyrrverandi menntamálaráðherra Sjálfstæðisflokksins, sem flokkurinn þurfti á sínum tíma að koma fyrir í bankanum, þótt hann hefði aldrei látið efnahagsmál eða fjármál til sín taka. Hann hafði áður um alllangt skeið skrifað reglulega dálka í Morgunblaðið um stjórnmál án þess að sýna efnahagsmálum nokkurn sérstakan áhuga eða skilning, enda er maðurinn lögfræðingur að mennt. Þessi bankastjóri var um tólf ára skeið ritstjóri Fjármálatíðinda, sem var eina hagfræðitímarit landsmanna, og hann virtist ekki sjá neitt athugavert við að ritstýra tímaritinu, þótt hann væri ekki læs á mikinn hluta þess, sem þar stóð. Það er þó þakkarvert, að hann skuli ekki einnig hafa tekið að sér að ritstýra Læknablaðinu.

Sjálfstæði

Seðlabankar þurfa að njóta sjálfstæðis gegn ásælni stjórnmálamanna, og í þá átt hafa menn einmitt verið að færa seðlabankalöggjöfina undangengin ár í öðrum löndum nær og fjær. Stjórnmálamenn fóru ekki vel á fyrri tíð með það áhrifavald, sem þeir höfðu yfir seðlabönkum. Þeir neyttu lags til að skikka seðlabankana til að veita óréttmæta fyrirgreiðslu með því t.d. að prenta peninga eða lækka vexti fyrir kosningar til að kaupa sér atkvæði með annarra fé, og afleiðingin var verðbólga og olli efnahagslífinu miklum og langvinnum skaða. Þess vegna reið á því að reisa lagalegar skorður við slíkri misnotkun, og það var gert. Seðlabankar eru í aðra röndina eins og dómstólar og fjölmiðlar: þeir þurfa að vera hafnir yfir grunsemdir um pólitíska hlutdrægni, því að ella geta þeir ekki gert fullt gagn. Seðlabankar eiga ekki að vera í kallfæri frá stjórnmálamönnum, ekki frekar en viðskiptabankar eða dómstólar. Pólitískir seðlabankar eru tímaskekkja eins og ríkisviðskiptabankar og flokksblöð, að ekki sé nú minnzt á hlutdræga dómstóla eða lögreglu.

Þetta grundvallarsjónarmið hafa menn í reyndinni ekki virt hér heima þrátt fyrir seðlabankalögin frá 2001 eins og ítrekuð misnotkun stjórnmálastéttarinnar á bankastjórn Seðlabankans í eiginhagsmunaskyni vitnar um. Viðskiptabankar og sjóðir eru að vísu ekki lengur í ríkiseigu, en einkavæðingu þeirra nýlega var eigi að síður ábótavant í ýmsum greinum, og um það má hafa margt til marks. Eindregin afskipti stjórnmálamanna af einkavæðingarferlinu, útilokun erlendra keppinauta (nema til skrauts), auðgun vel tengdra einkavina og áframhaldandi seta hátt settra erindreka stjórnmálaflokkanna í bankaráðum tveggja stærstu bankanna eftir einkavæðingu segja í rauninni allt, sem segja þarf um það mál. Ítrekaðar árásir stjórnmálamanna á Hæstarétt, t.d. vegna úrskurðar réttarins um fiskveiðistjórnina 1998 og aftur um öryrkjamál 2000, eru angi á þessum sama meiði og vitna um ónóga virðingu stjórnmálamannanna fyrir aðgreiningu valds í nútímalýðræðisríki; það bætir ekki úr skák, að Hæstiréttur sneri við blaðinu í báðum málunum eftir þungar ákúrur stjórnmálamannanna.

Vandinn tekur á sig ýmsar aðrar myndir. Eftir vaxtahækkun Seðlabankans í desember 2005 lýstu formenn beggja ríkisstjórnarflokka efasemdum um réttmæti hækkunarinnar og túlkuðu hana jafnframt sem stefnubreytingu bankans, væntanlega að höfðu samráði við nýja bankastjórann, sem var nánasti samverkamaður þeirra í ríkisstjórn. Eða hættu þessir menn skyndilega að bera saman bækur sínar eftir bankastjóraskiptin? Gagnrýni beggja oddvita ríkisstjórnarflokkanna á vaxtaákvörðun Seðlabankans jaðrar við íhlutun í landi, þar sem sjálfstæði bankans er enn jafnveikt og raun ber vitni um. Leiðtogi stærsta stjórnarandstöðuflokksins lagði á hinn bóginn blessun sína yfir gjörninginn. Allir flokksformennirnir þrír virðast líta á það sem sjálfsagðan hlut, að þeir úttali sig um vaxtaákvarðanir Seðlabankans. Þeir mættu gjarnan leiða hugann að því, hvers vegna t.d. forsætisráðherra Bretlands eða fjármálaráðherra skipta sér ekki af vaxtaákvörðunum Englandsbanka. Enginn flokksformannanna þriggja virðist sjá neitt athugavert við það, að oddvitar stjórnmálaflokkanna haldi áfram að braska sín á milli með bankastjórastöðurnar í Seðlabankanum í blóra við anda og efni laganna frá 2001. Það var Davíð Oddsson, þáverandi forsætisráðherra, sem bauð Steingrími Hermannssyni bankastjórastöðuna á sínum tíma, væntanlega til að gera ,,hefð” úr skipun Geirs Hallgrímssonar, fyrrverandi forsætisráðherra, í embætti seðlabankastjóra. Formaður Samfylkingarinnar má þó eiga það, að hún sagði nýlega lausu sæti sínu í bankaráði Seðlabankans, enda fer ekki vel á því, að flokksformenn sitji þar. Og hún má einnig eiga það, að hún er fyrsti flutningsmaður frumvarps, sem er nú til umfjöllunar í efnahags- og viðskiptanefnd Alþingis og gerir ráð fyrir því, að gerðar séu tilteknar kröfur til þekkingar seðlabankastjóra á efnahags- og peningamálum, að embætti seðlabankastjóra sé auglýst, að stofnuð verði sérstök peningastefnunefnd, hún fundi a.m.k. átta sinnum á ári á fyrir fram ákveðnum dögum og birti opinberlega fundargerðir sínar, þar sem rökstuðningur hennar fyrir vaxtaákvörðunum kemur fram. Þetta frumvarp rímar vel við seðlabankalöggjöfina eins og hún er nú í ýmsum nálægum löndum. Það verður fróðlegt að fylgjast með afdrifum þess á Alþingi.

Hagstjórn
Seðlabankar gegna mikilvægu hlutverki í hagstjórn, þar sem þeim er nú orðið uppálagt skv. lögum að sjá til þess með tiltækum ráðum, að verðlag haldist sæmilega stöðugt. Peningamálin, gengismálin og vaxtamálin í verkahring seðlabankans eru þó annars eðlis en ríkisfjármálin á könnu fjármálaráðherrans. Peningamálin eru í eðli sínu ópólitísk eða eiga a.m.k. að vera það, en ríkisfjármálin eru á hinn bóginn óaðskiljanleg frá öðrum viðfangsefnum stjórnmálamanna, m.a. vegna þess hversu nátengd þau eru tekju- og eignaskiptingu milli ólíkra þjóðfélagshópa og þá um leið beinharðri pólitík. Einmitt þess vegna miðar nútímalöggjöf um bankamál að auknu sjálfstæði seðlabanka, sjálfstæði með ábyrgð. Engum dytti samt til hugar að reyna að gerilsneyða ríkisfjármálin með því að aftengja þau frá stjórnmálum, þótt afmarkaðir hlutar þeirra kynnu að henta til slíkrar aftengingar (þessu sjónarmiði er lýst í grein minni ,,Hagstjórn, fjármál og hagvöxtur” í Fjármálatíðindum, fyrra hefti, 2005).

Störf seðlabankastjóra á okkar dögum krefjast í þessu ljósi mikillar og traustrar þekkingar á hagfræði og efnahagsmálum, þess konar þekkingar, sem menn hafa yfirleitt engin tök á að afla sér nema með ströngu námi og starfi á þeim vettvangi. Það er engin tilviljun, að vel menntaðir og reyndir hagfræðingar stýra flestum seðlabönkum heims. Bush Bandaríkjaforseti kallar að sönnu ekki allt ömmu sína í embættaveitingum, en hann er samt nýbúinn að tilnefna virtan hagfræðiprófessor frá Princeton í stöðu seðlabankastjóra fyrir vestan, mann, sem hefur aldrei látið stjórnmál til sín taka, og flaug í gegnum smásjá Bandaríkjaþings. Seðlabankastjóri Bretlands er einnig óflokksbundinn hagfræðingur og fyrrverandi prófessor í London School of Economics, og þannig er hægt að færa sig land úr landi. Þannig á þetta að vera. Þetta er heilbrigt.

Það er í mínum huga jafnsjálfsagt, að reyndir kunnáttumenn stjórni seðlabönkum og að vel menntaðir og reyndir flugstjórar stýri farþegavélum. Í flugheiminum þætti sú málsvörn ekki mikils virði, að yfirflugfreyjan viti, hvar neyðarbylgjuna er að finna á talstöðinni í stjórnklefanum. Það þætti ekki heldur góð latína að leyfa afdönkuðum stjórnmálamanni í hvítum sloppi að stjórna skurðaðgerð í trausti þess, að hjúkrunarfólkið viti, hvar miltað er og brisið. Þess vegna eru ítrekaðar pólitískar ráðningar í bankastjórn Seðlabanka Íslands veikleikamerki á okkar unga lýðveldi: vinir mínir í Afríku byrja að flissa, þegar ég lýsi þessu fyrir þeim, því að þeir eru flestir búnir að venja sig af þessum ósið. Seðlabankastjóri, sem hefur alið allan sinn aldur í pólitík og kann ekki hagfræði, er eins og peysufatakona undir stýri í breiðþotu: hvaða farþegi með fullu viti myndi stíga um borð í slíka vél? Stjórn seðlabanka í nútímanum er í aðra röndina tæknilegt viðfangsefni með sama hætti og staða forsætisráðherra er augljóslega pólitísk í eðli sínu. Þarna á ekki að vera innangengt á milli, enda tíðkast það nánast hvergi annars staðar, þótt eitt og eitt dæmi megi nefna, t.d. frá Finnlandi, og þá rifja menn þau upp sem víti til varnaðar.

Tvær kröfur

Seðlabanki Íslands hefur prýðilegum hagfræðingum á að skipa, mönnum, sem myndu sóma sér vel í starfsliði erlendra seðlabanka. Það er ekki sízt þeirra verk, að nýju seðlabankalögin frá 2001 kveða á um nútímalegt verðbólgumarkmið að erlendri fyrirmynd og gagnsærri peningastefnu en áður og verklagið í bankanum hefur batnað undangengin ár í skjóli nýju laganna. Og það er að sönnu ekki þeirra sök, að sjálfstæði Seðlabankans skv. lögunum hefur ekki verið viðurkennt í reynd, og ekki heldur, að verðbólgan hefur langtímum saman verið yfir lögboðnum þolmörkum. Það ætti að segja sig sjálft, að eðlilegt væri að gera sömu hæfniskröfur til bankastjóranna. Hvaða kröfur eru það? Þær eru einkum tvær. Seðlabankastjórinn þarf að lifa og hrærast í efnahagsmálum og helzt að vera hagfræðingur fram í fingurgóma, og þá á ég ekki við þess konar kjaftavit um efnahagsmál, sem menn geta komið sér upp í áralöngu stjórnmálavafstri, heldur mikla og góða þjálfun, reynslu og dómgreind, sem gerir honum kleift að fjalla af hyggindum og yfirgripsmikilli þekkingu um þjóðarbúskapinn og heimsbúskapinn og leiða stefnumótun bankans og fylgjast gerla með því, sem efst er á baugi í bankamálum, fjármálum og hagstjórn í öðrum löndum. Því er stundum haldið fram, að seðlabankastjórn sé list ekki síður en vísindi, og það er ýmislegt til í því, en sú kenning leysir bankastjórnendur ekki undan þeirri kvöð að kunna sitt fag.

Hin höfuðkrafan er sú, að seðlabankastjóri þarf að neyta sjálfstæðis seðlabankans skv. lögum með því að taka þátt og stundum beinlínis frumkvæði í almennum umræðum um efnahagsmál og hagstjórn. Það getur hann gert með því að vara t.d. við lausatökum í ríkisfjármálum, erlendri skuldasöfnun og ýmsum skipulagsbrestum í atvinnulífinu, þ.e. með því að leggjast gegn öllu, sem getur leitt til aukinnar verðbólgu. Pólitískt skipaðir seðlabankastjórar geta ekki rækt þetta fortöluhlutverk að neinu gagni: hvernig á Ketill skrækur að geta skammað Skugga-Svein? Þannig hefur Seðlabanki Íslands staðið máttlítill frammi fyrir gríðarlegri skuldasöfnun í útlöndum og meðfylgjandi útlánaaukningu bankanna undangengin ár: bankinn hefur að vísu hækkað stýrivexti, en umvandanir hans – tilraunir til að setja rækilega ofan í við bankana og stjórnvöld til að fá þau til að rétta kúrsinn af – hefðu lítinn sem engan árangur getað borið eins og allt var í pottinn búið. Aðalbankastjórinn fyrrverandi var fyrirvaralaust látinn taka pokann sinn um leið og flokksformanni hans þóknaðist að færa sig yfir í bankann nú í haust, af því að setan í ríkisstjórninni var af ýmsum ástæðum orðin óþægileg: bara það segir allt, sem segja þarf um sjálfstæði Seðlabankans hvað sem lögunum líður. Erlendar skuldir þjóðarbúsins í lok september 2005 námu 235% af landsframleiðslu. Fólkið í landinu lifir langt um efni fram. Viðskiptahallinn 2005 nemur 13% af landsframleiðslu, sem er Íslandsmet, og verður 12% 2006 skv. spá Seðlabankans. Ef gengi krónunnar fellur, munu vaxtagreiðslur af lánum innan lands og utan rjúka upp. Munu menn þá finna fyrir ýmsum veikleikum og vanrækslu í hagstjórn undangenginna ára, enda þótt hagstjórnarfarið hafi að sönnu breytzt til batnaðar í ýmsum greinum.

Stjórnmál

Starfsreynsla forsætisráðherra hentar ekki vel til seðlabankastjórnar, enda tíðkast það varla nokkurs staðar á byggðu bóli, að menn færi sig úr forsætisráðuneytinu yfir í seðlabankann. Til þess liggja ekki aðeins augljósar velsæmisástæður, heldur einnig hagnýtar ástæður. Forsætisráðherrann er eðli málsins samkvæmt eins og aðrir stjórnmálamenn of nátengdur þeim stjórnmálahagsmunum, sem sjálfstæðum seðlabanka er ætlað að hafa þrek til að standa gegn. Forsætisráðherra er verkstjóri ríkisstjórnarinnar á hverjum tíma og leggur línurnar, og til þess starfs veljast jafnan ekki aðrir en þeir, sem njóta mikils álits í sínum röðum, þótt almannahyllin láti oft á sér standa af ástæðum, sem ekki er rúm til að rekja hér. Rýrt traust almennings á stjórnmálamönnum skv. iðulegum viðhorfskönnunum er annað veikleikamerki okkar unga lýðveldis og rýrir jafnframt trúverðugleika seðlabankans, ef stjórnmálamennirnir halda áfram að raða hver öðrum og sjálfum sér þangað inn eins og tíðkazt hefur hér heima. Þess vegna m.a. ættu ekki aðrir að koma til álita sem seðlabankastjórar en þeir, sem njóta almennrar virðingar og trausts meðal hagfræðinga og annarra, sem bera glöggt skynbragð á gang efnahagsmálanna innan lands og utan. Seðlabankastjórar þurfa á hinn bóginn ekki að njóta almannahylli, ekki frekar t.a.m. en flugstjórar, læknar eða dómarar.

Það er eðlilegt, þótt ekki sé það heppilegt, að forsætisráðherra sé líkt og aðrir stjórnmálamenn hlynntur lausatökum í hagstjórn, þegar dregur að kosningum. Lífið er þannig. Einmitt þess vegna þarf að búa svo um hnútana í lögum, reglum og reynd, að forsætisráðherrann og aðrir stjórnmálamenn hafi ekki tök á að skipta sér af útfærslu og framkvæmd stefnu seðlabankans í peningamálum, ekki frekar en þeir eiga að geta skipt sér af afgreiðslu mála í Hæstarétti eða stefnu farþegaflugvéla. Lögin í landinu eiga að tryggja, að djúpstæður ágreiningur milli ríkisstjórnar og seðlabankans, ef til slíks kemur, fái heilbrigða og lýðræðislega úrlausn. Sjálfstæður seðlabanki þarf vitaskuld að lúta leikreglum lýðræðisins ekki síður en t.a.m. sjálfstæðir dómstólar. Sjálfstæði og ábyrgð þurfa að haldast í hendur. Því er stundum haldið á loft, að sjálfstæðir seðlabankar ógni lýðræðislegum stjórnarháttum, en það eru falsrök, sem engum lýðræðissinna myndi detta í hug að halda fram um sjálfstæða dómstóla, háskóla eða frjálsa fjölmiðla. Virkt lýðræði kallar á valddreifingu. Það er þó ekki nóg að greina framkvæmdarvald frá löggjafarvaldi og dómsvaldi. Það þarf einnig að greina ýmsa þætti framkvæmdarvaldsins hvern frá öðrum. Krafan um sjálfstæða seðlabanka er náskyld kröfunni um einkavæðingu ríkisfyrirtækja, kröfunni um minni íhlutun stjórnmálamanna til hagsbóta fyrir fólkið.

Veik staða

Það var að minni hyggju misráðið á sínum tíma að færa eftirlit og umsjón með stjórn efnahagsmálanna yfir til forsætisráðuneytisins. Það hefði verið heppilegra að hafa efnahagsmálin áfram í fjármálaráðuneytinu og iðnaðar- og viðskiptaráðuneytinu, sem ætti reyndar fyrir löngu að hafa sameinazt nokkrum öðrum ráðuneytum í einu atvinnuráðuneyti til að draga úr togstreitu milli atvinnuvega og jafna aðstöðu þeirra, eða þá fela efnahagsmálin sérstöku efnahagsráðuneyti. Núverandi skipan hefur dregið úr yfirsýn forsætisráðherrans yfir sviðið allt, og ég hygg, að langvarandi vanrækslu heilbrigðis- og menntamálanna og meðfylgjandi ófremdarástand víða í þeim mikilvægu málaflokkum vegna fjárskorts og skipulagsbresta megi að nokkru leyti rekja til þess, að menn reyndu að gera forsætisráðuneytið að eins konar fagráðuneyti fyrir efnahagsmálin. En þetta tókst ekki vel: það er eftirsjá að Þjóðhagsstofnun, því að hún vann gott starf undir stjórn Jóns Sigurðssonar, Þórðar Friðjónssonar og Friðriks Más Baldurssonar, og aðrar stofnanir og ráðuneyti hafa að minni hyggju ekki náð að fylla skarðið, sem hún skildi eftir sig.

Staða Seðlabankans er nú veik að því leyti, að hann ætti að lúta faglegri stjórn og gerir það ekki. Málflutningur nýja seðlabankastjórans lýsti ekki næmum skilningi á ástandi og horfum efnahagsmálanna, þegar hann var forsætisráðherra: hann varaði t.d. aldrei við skuldasöfnun þjóðarinnar í útlöndum, svo að eftir væri tekið, heldur gerði hann þvert á móti lítið úr viðvörunum annarra. Hann sýndi ekki heldur mikinn áhuga eða skilning á skipulagsvanda atvinnuveganna, vitleysunni í landbúnaðarmálunum, bjögun atvinnulífsins af völdum þráláts hágengis og þannig áfram. Hann sá m.a.s. ekkert athugavert við núverandi staðsetningu Reykjavíkurflugvallar, hvorki sem borgarstjóri né forsætisráðherra, þrátt fyrir þann gríðarlega kostnað, sem flugrekstur á svo verðmætri landspildu hefur í för með sér. Davíð Oddsson var að þessu leytinu til sem forsætisráðherra líkari Steingrími Hermannssyni en Geir Hallgrímssyni, sem tók sér á undan Steingrími sæti í bankastjórn Seðlabankans að loknum ráðherradómi. Geir bar glöggt skynbragð á efnahagsmál, enda gerðu ungir sjálfstæðismenn sumir óspart grín að honum, þegar hann var forsætisráðherra. Sá, sem þótti fyndnastur í hópnum og þykir enn, sagði, að Geir talaði eins og blaðafulltrúi Þjóðhagsstofnunar, ha ha ha, enda átti Geir löngum undir högg að sækja í Sjálfstæðisflokknum, þótt hann væri formaður flokksins um skeið. Hann mátti jafnvel sæta því, að andstæðingur hans í eigin flokki myndaði ríkisstjórn án aðildar Geirs og Sjálfstæðisflokksins og stjórnaði landinu 1980-1983. Ábyrg hagstjórn hefur yfirleitt ekki verið aðalsmerki Sjálfstæðisflokksins. Það var ríkisstjórn undir forsæti Sjálfstæðisflokksins, sem eyddi öllum stríðsgróðanum eins og hendi væri veifað eftir síðari heimsstyrjöldina, og það er með líku lagi ríkisstjórn undir forsæti Sjálfstæðisflokksins, sem hefur horft á erlendar skuldir þjóðarbúsins fjórfaldast miðað við landsframleiðslu á örfáum árum án samsvarandi eignamyndunar á móti og án þess að segja múkk.

Öll þau rök, sem hér hafa verið rakin, ber að einum brunni. Seðlabanki Íslands þyrfti að lúta faglegri stjórn í stað þeirrar pólitísku stjórnar, sem hann hefur lotið síðustu ár og lýtur enn. Fleira hangir á spýtunni. Ef bankinn lyti faglegri og hæfri stjórn, þá væri hann nú þegar búinn að vinna talsvert af þeirri undirbúningsvinnu, sem vinna þarf til að búa Ísland undir umsókn um aðild að Evrópusambandinu, ef á skyldi reyna. Sjálfstæður og ábyrgur seðlabanki undir faglegri stjórn myndi vinna slíka vinnu í tækan tíma til að vera við öllu búinn og þurfa ekki að láta bíða eftir sér, ef kallið kemur, og hann myndi ekki bíða eftir tilskipunum úr stjórnarráðinu. Það er ólíklegt, nánast óhugsandi, að núverandi bankastjórn Seðlabankans muni beita sér fyrir slíkum undirbúningi innan bankans til að vinna tíma. Formaður bankastjórnarinnar er stjórnmálamaður og virðist telja flokk sinn hafa hag af því, að Ísland verði áfram utan Evrópusambandsins og taki ekki upp evruna í stað krónunnar, úr því að hann og flokkur hans hafa lýst þeirri skoðun í stjórnmálabaráttunni. Þess vegna er hætt við því, að þessi eindræga afstaða spilli getu bankans á næstunni til að gera gagn á þessu sviði, og það er bæði bagalegt og dýrt.

Valddreifing

Hugmyndin um sjálfstæða seðlabanka skv. lögum er sprottin af þörfinni fyrir virkt lýðræði og valddreifingu. Peningamál og stjórnmál eru vond blanda vegna þess, að stjórnmálamönnum hættir til að misbeita valdi sínu í peningamálum. Reynslan sýnir það. Stjórnmálamenn eiga ekki heima í seðlabankastjórnum vegna þess, að seta þeirra þar grefur undan lögboðnu sjálfstæði seðlabankanna. Jafnvel vel menntaðir og þaulreyndir hagfræðingar úr hópi stjórnmálamanna henta yfirleitt ekki heldur vel sem seðlabankastjórar, þar eð þeir eru eins og hinir of nátengdir stjórnmálum og stjórnmálahagsmunum. Dómsmál og stjórnmál eru með líku lagi vond blanda, af því að dómstólar þurfa einnig að vera óháðir stjórnmálahagsmunum. Stjórnmálamenn eiga ekki heima í réttarsölum. Þetta segir sig sjálft í dómsmáladæminu, og samt hefur það færzt í vöxt að undanförnu, að menn skipi frændur og vini í dómarastöður í Hæstarétti Íslands.

Sjálfstæður seðlabanki þarf að vera hlutlaus gagnvart stjórn og stjórnarandstöðu: hann verður að njóta trausts og virðingar báðum megin við borðið. Sjálfstæður seðlabanki þarf að veita ríkisstjórninni aðhald, ekki pólitískt aðhald, það er ekki í hans verkahring, heldur strangt og óvilhallt efnahagsaðhald. Forsætisráðherra getur ekki með góðu móti borið fullt traust til seðlabanka, sem er stýrt af fyrrverandi höfuðandstæðingi á vettvangi stjórnmálanna. Þetta getur skapað togstreitu og úlfúð og spillt hagstjórninni, ekki sízt ef seðlabankastjórinn sýnir engin merki þess, að hann sé hættur að skapa ókyrrð í kringum sig og illindi. Og það er ekki heldur trúverðugt, ef hann varpar yfir sig huliðshempu og þykist allt í einu vera steinhættur að stofna til átaka. Steingrímur Hermannsson mátti eiga það, að hann lét lítið á sér bera þau ár, sem hann sat í bankastjórn Seðlabankans. Hann má einnig eiga það, að hann hefur látið á sér skiljast, að hann sjái hálfpartinn eftir því að hafa tekið sér sæti þar. Aðrir mættu gjarnan taka hann sér til fyrirmyndar að þessu leyti.

Bankaráð Seðlabankans er kapítuli út af fyrir sig. Þar sitja menn, sem hafa viðurkennt opinberlega, að hinir hæfustu menn veljist ekki inn í bankastjórnina af stjórnmálaástæðum, og hafa um leið lýst þeirra skoðun, að laun seðlabankastjóra þurfi að fylgja launum bankastjóra viðskiptabankanna. Það er engu líkara en þessum bankaráðsmönnum sé ókunnugt um það, að viðskiptabankarnir eru nú einkabankar og laun bankastjóranna þar eru tengd afkomu bankanna. Einn þeirra orðaði þessa hugsun svo: ,,Seðlabankinn getur auðvitað ekki verið eitthvert eyland.” Fólkið í landinu stendur varnarlaust frammi fyrir slíkum málflutningi, og ég get eiginlega ekki annað gert en vísa góðfúsum lesendum á bækur eins og t.d. On Bullshit eftir bandaríska heimspekinginn Harry G. Frankfurt (Princeton University Press, 2005).

Seðlabankar geta notið trausts og virðingar meðal almennings og gera það víðast hvar. Seðlabanki Bandaríkjanna er ekki hafinn yfir gagnrýni, en hann nýtur almenns trausts og virðingar vegna þess, að Bandaríkjamenn gera strangar hæfniskröfur til sinna seðlabankastjóra. Ef forseti Bandaríkjanna tæki upp á því að tilnefna óhæfan mann í bankastjórnina, t.d. sjálfan sig, myndi slík útnefning að öllum líkindum stranda í þinginu. Bandaríkjamenn hafa sett sér stjórnarskrá, sem tryggir skýra aðgreiningu löggjafarvalds, framkvæmdarvalds og dómsvalds – stjórnarskrá, sem þeir halda í heiðri. Þetta þurfa þeir að hugleiða stjórnmálamennirnir, sem hafa haldið áfram að raða sjálfum sér og hver öðrum í bankastjórn Seðlabanka Íslands. Ábendingin er brýn vegna þess, að þetta eru sömu menn og brutu stjórnarskrá lýðveldisins með því láta undir höfuð leggjast að halda þjóðaratkvæðagreiðslu um frumvarp ríkisstjórnarinnar til fjölmiðlalaga, eftir að forseti Íslands synjaði lögunum undirskriftar sumarið 2004.