Saga frá Suður-Afríku

Þegar Nelson Mandela var kjörinn forseti Suður-Afríku 1994, einsetti hann sér að stilla til friðar milli hvíta minni hlutans í landinu og svarta meiri hlutans. Að loknum sigri Afríska þjóðarráðsins (AÞR), flokks Mandela, í frjálsum kosningum 1994 hefði AÞR með 63 prósent atkvæða á bak við sig getað myndað sterka meirihlutastjórn. Mandela og félagar hans kusu heldur að rétta fram sáttahönd og mynda stjórn með Þjóðarflokknum, sem fékk 20 prósent atkvæða. Þjóðarflokkurinn hafði náð völdum 1948 fyrir tilstilli lítils nasistaflokks og hafði æ síðan stjórnað landinu með harðri hendi og hafði meira að segja haldið úti dauðasveitum og sigað þeim á andstæðinga sína úr AÞR auk margvíslegra annarra glæpa og mannréttindabrota. Mandela gerði Willy de Klerk, formann Þjóðarflokksins, að varaforseta sínum, en de Klerk hafði unnið sér það til ágætis að bola P. W. Botha, forhertum, óhefluðum og heilsulausum forseta landsins og flokksbróður sínum, frá völdum og tekið við stjórn landsins af honum. De Klerk hafði ennfremur tekizt að telja flokksmenn sína og hvíta minni hlutann (tíu prósent af mannfjöldanum) á nauðsyn þess að afnema lögbannið gegn AÞR, leysa Mandela og aðra pólitíska fanga úr haldi og semja við AÞR um nýja stjórnarskrá. Þannig gátu kosningarnar 1994 farið fram í friði og spekt. Þjóðarflokkurinn hvarf úr stjórninni 1996 og lognaðist út af.

Fyrirgefningar- og sáttastefna Nelsons Mandela vakti deilur meðal samherja hans í AÞR. Þeim fannst sumum hann leggja meiri rækt við að halda hvítu illvirkjunum í Þjóðarflokknum góðum en við að rétta hlut svarta minni hlutans, sem hafði farið alls á mis af völdum minni hlutans. Mandela var á öðru máli líkt og erkibiskupinn í Höfðaborg, Desmond Tútú, sem hafði einnig háð harða baráttu gegn aðskilnaðarstefnunni. Þeir félagarnir litu svo á, að friður, sátt og traust milli kynþáttanna væru forsenda þess, að takast mætti að bæta þann skaða, sem aðskilnaðarstjórnin hafði valdið svarta meiri hlutanum, og byggja upp framgangsríkt og friðsælt samfélag. Ellegar myndi hvíti minni hlutinn hefja borgarastyrjöld. Mandela og Tútú höfnuðu kröfum um réttarhöld yfir meintum glæpamönnum líkt og í Nürnberg 1945-49, þar sem stríðsglæpamenn nasista voru margir dæmdir til dauða eða fangavistar. Einhliða réttlæti sigurvegarans tryggir hvorki iðrun né fyrirgefningu og ekki heldur uppgjör við liðna tíð. Mandela, Tútú og samherjar þeirra vildu heldur gera upp fortíðina með því að bjóða mönnum að játa sakir sínar fyrir sérstakri Sannleiks- og sáttanefnd gegn skilyrðislausri sakaruppgjöf. Síðan mætti höfða dómsmál gegn þeim, sem ekki þekktust boðið. Sannleikurinn væri engin trygging fyrir sáttum, en fullar sættir væru óhugsandi nema sannleikurinn væri leiddur í ljós. Án uppgjörs myndu sárin aldrei gróa.

Þjóðarflokkurinn fordæmdi hugmyndina um sannleiks- og sáttanefnd og varaði við „nornaveiðum“. De Klerk og flokkur hans töldu, að nefndin myndi ýfa upp gömul sár og horfa fram hjá hryðjuverkum AÞR. Þeir mæltu með alhliða sakaruppgjöf. Innan AÞR heyrðust raddir um skaðabótakröfur á hendur hvíta minni hlutanum, sem hafði rakað saman auði í krafti aðskilnaðarstefnunnar. Mandela bauð málamiðlun: Sannleiks- og sáttnefndin myndi fjalla eingöngu um gróf mannréttindabrot, en ekki um rangsleitni aðskilnaðarstefnunnar að öðru leyti. Desmond Tútú var falið að stýra nefndinni. Í fyrstu virtist enginn ætla að gefa sig fram, og þá brast stíflan. Ein fimm manna dauðasveit ríkisstjórnarinnar steig fram og játaði á sig sextíu morð. Fleiri komu í kjölfarið. Nefndinni tókst að svipta hulunni af því, sem allir vissu: Dauðasveitirnar voru ekki einn og einn lögreglumaður, sem sást ekki fyrir og gekk of langt líkt og Þjóðarflokkurinn hélt fram, heldur voru þær meðvitaður og markviss hluti stjórnarstefnunnar eftir 1980. Þeir Þjóðarflokksmenn, sem þóttust ekki vita um ódæðisverkin eða vildu ekki vita um þau, urðu nú að horfast í augu við sannleikann. Það var kjarni málsins. Hlutverk nefndarinnar var öðrum þræði að tryggja, að vitnisburðirnir fyrir nefndinni rötuðu inn í kennslubækurnar og þjóðarsöguna. Það tókst.

Skömmu áður en nefndin skilaði skýrslu sinni 1998, sýndi hún textann nokkrum þeirra, sem helzt komu við sögu. Willy de Klerk og Thabo Mbeki, þá varaforseti landsins og síðan forseti 1999-2009, brugðust báðir ókvæða við og reyndu að fá Hæstarétt til að stöðva birtingu skýrslunnar. Hvað gerði Tútú? Frestaði hann útgáfu skýrslunnar? Nei, hann greindi blaðamönnum innan lands og utan frá viðbrögðum de Klerks og Mbekis og innsiglaði með því móti útgáfu skýrslunnar á tilskildum tíma.