Næsti bær við landráð? — af gáleysi
Á fjölmennum útifundum á Austurvelli í vor leið voru haldnar margar góðar ræður líkt og á útifundunum, sem steyptu ríkisstjórn Sjálfstæðisflokksins og Samfylkingarinnar í febrúar 2009, fáeinum mánuðum eftir hrun. Tilefni fundanna nú í vor var sú fyrirætlan Alþingis að draga til baka umsókn Íslands frá 2009 um aðild að ESB, án þess að fólkið í landinu fengi nokkuð um málið að segja. Þessi ráðagerð var athugaverð af tveim ástæðum. Annars vegar höfðu báðir ríkisstjórnarflokkarnir lofað því statt og stöðugt, að málið yrði til lykta leitt með þjóðaratkvæði. Hins vegar hefði einhliða uppsögn samningaviðræðna við ESB haft þau áhrif, að nær ógerlegt hefði verið að taka þráðinn upp aftur á næstu árum, þar eð þá þyrfti upp á nýtt að afla samþykkis allra einstakra aðildarlanda ESB; hvert einstakt land í sambandinu hefði þá neitunarvald. Hér hugði ríkisstjórnin því á fáheyrt skemmdarverk í skjóli meiri hluta síns á Alþingi.
Fólkinu, sem fylkti liði á Austurvöll laugardag eftir laugardag í vetur og vor og skrifaði tugþúsundum saman undir áskorun til Alþingis um að sjá sig um hönd, tókst að hrinda þessari árás Alþingis á lýðræðið. Enn á lýðræðið samt undir högg að sækja. Það er varla tilviljun, að þessir atburðir eiga sér stað hér heima á sama tíma og þjóðremba veður uppi í evrópskum stjórnmálum og teygir sig jafnvel hingað heim í fásinnið í fyrsta sinn frá lokum síðari heimsstyrjaldar. Hér má greina munstur.
Aðför Alþingis að lýðræðinu í ESB-málinu er angi á miklum meiði. Alþingi situr á svikráðum við lýðræðið eins og dæmin sanna. Það tókst með naumindum að fá þingið ofan af því eða a.m.k. fresta því að rjúfa heit sitt um þjóðaratkvæði um ESB-málið. Alþingi lætur þó engan bilbug á sér finna í stjórnarskrármálinu, miklu brýnna máli. Um það mál var haldin þjóðaratkvæðagreiðsla 2012, þótt núverandi ríkisstjórnarflokkar reyndu koma í veg fyrir hana. Tveir þriðju hlutar kjósenda lýstu stuðningi við nýja stjórnarskrá. Með þeim úrslitum hefði málinu átt að ljúka. Alþingi ætlar samt að láta þjóðaratkvæðagreiðsluna sem vind um eyru þjóta.
Það hefur aldrei fyrr gerzt í lýðræðisríki, að löggjafarsamkoman virði að vettugi þjóðaratkvæði um nýja stjórnarskrá. Þvílíkt athæfi er rétt nefnd tilraun til valdaráns. Það hefur ekki heldur gerzt í nokkru lýðræðisríki, aldrei nokkurn tímann, að þjóðkjör hafi verið úrskurðað ógilt í heilu lagi líkt og sex hæstaréttardómarar, þar af fimm skipaðir í embætti af dómsmálaráðherra Sjálfstæðisflokksins, gerðu að lokinni kosningu til Stjórnlagaþings 2010. Guðbjörn Jónsson fv. ráðgjafi færði í opnu bréfi til Hæstaréttar sannfærandi rök að því, að úrskurðurinn væri beinlínis ólöglegur.
Skoðanir einstakra manna innan þings og utan á nýrri stjórnarskrá hættu að skipta hagnýtu máli, eftir að úrslit þjóðaratkvæðagreiðslunnar 2012 lágu fyrir. Úrslitin voru endanleg líkt og úrslit allra annarra kosninga. Engum leyfist, ekki heldur Alþingi, að vanvirða kosningaúrslit. Þeir, sem telja sig hafna yfir úrslit þjóðaratkvæðagreiðslu um nýja stjórnarskrá eða úrslit annarra kosninga, grafa undan lýðræðinu. Þeir, sem hefðu heldur kosið, að einstök ákvæði nýrrar stjórnarskrár hljóðuðu öðruvísi, þurfa að bíða næstu endurskoðunar, vonandi eftir 20-30 ár frekar en 70. Það er gangur leiksins í lýðræðisríkjum.
Guðrún Pétursdóttir, fv. formaður stjórnlaganefndar, hvatti fundarmenn á Austurvelli í vor til að rifja um skilgreiningu orðsins landráð. Um þetta segir í hegningarlögum: „Hver, sem sekur gerist um verknað, sem miðar að því, að reynt verði með … svikum að ráða íslenska ríkið eða hluta þess undir erlend yfirráð… skal sæta fangelsi ekki skemur en 4 ár eða ævilangt.“ Á þetta þrönga ákvæði hefur aldrei reynt fyrir dómstólum. Ákvæðið er barn síns tíma: það voru þau ár um ofanverða nítjándu öld, þegar þjóðríkin voru að hasla sér völl fyrir tíma alþjóðasamstarfs og efnahagsbandalaga nútímans. Í nútíma lýðræðisríki væri nær, að í stað orðanna „ráða íslenska ríkið eða hluta þess undir erlend yfirráð“ kæmi heldur „leysa íslenska ríkið eða hluta þess undan yfirráðum kjósenda.“ Slíkur texti leggur að jöfnu svik t.d. auðlinda í þjóðareigu undir erlend yfirráð og undir yfirráð innlendra hagsmunahópa.
Halldór Laxness skildi þetta. Hann lætur Arnald segja við Sölku Völku: „Hvað var það, sem gerðist 1874, þegar fjárhagur okkar var aðskilinn Danmörku? Í raun og veru ekki annað en það, að arðránið af alþýðunni færðist inn í landið. Það voru bara höfð þjóðernaskipti á ræningjunum.“