Milli feigs og ófeigs

Stokkhólmi – Nú er hún tekin að skýrast myndin af bandarískum stjórnmálum í aðdraganda forsetakosninganna 2020. Þetta skiptir máli. Trump forseti er óvinsælasti forseti landsins frá því Gallup hóf slíkar mælingar 1945. Meðal þrettán Bandaríkjaforseta frá Harry Truman til Donalds Trump er Trump hinn eini sem hefur aldrei notið stuðnings meiri hluta kjósenda eftir bráðum þriggja ára setu í Hvíta húsinu. Hann er hinn fyrsti sinnar tegundar. Bandarískir sagnfræðingar og stjórnmálafræðingar telja hann verstan allra 44ra forseta Bandaríkjanna frá öndverðu. Nýjar rannsóknir benda til að kjör hans 2016 megi skýra ekki bara með vonbrigðum margra kjósenda vegna staðnaðra lífskjara og ótímabærra dauðsfalla í dreifbýli heldur einnig með gamalgrónum fordómum gegn blökkumönnum og nýbyggjum, fordómum sem forsetinn hefur ýft upp og haldið áfram að kynda undir.

Margt bendir þó til þess, m.a. margar skoðanakannanir, að Trump forseti muni að ári þurfa að lúta í lægra haldi fyrir frambjóðanda demókrata hver sem hann verður eða hún. Það sem hefur breytzt er að æ fleiri sjá í gegnum forsetann og upphlaup hans og snúa því baki við honum auk þess sem nú virðist niðursveifla í bandarísku efnahagslífi vera í aðsigi líkt og víða annars staðar. Niðursveifla með auknu atvinnuleysi í aðdraganda kosninga bitnar jafnan á sitjandi forseta. Við bætist að forsetinn hefur ekki bara sætt óvenjuharkalegri fordæmingu andstæðinga sinna og fjölmiðla heldur eru nú einnig í gangi um 30 opinberar rannsóknir á meintum lögbrotum hans og manna hans af hálfu Bandaríkjaþings og saksóknara. Sumir nánir samstarfsmenn forsetans hafa þegar hlotið fangelsisdóma fyrir efnahagsbrot og aðra glæpi og sitja inni.

Þarna birtist styrkur Bandaríkjanna sem réttarríkis. Háir og lágir eru yfirleitt jafnir fyrir bandarískum lögum í þeim skilningi að dómarar, forsetar, ríkisstjórar, saksóknarar og þingmenn eru iðulega dregnir fyrir dóm ef þeir brjóta lög. Fv. ríkisstjóri Illinois Rod Blagojevich afplánar nú t.d. 14 ára fangelsisdóm. Með þessu er þó ekki sagt að bandarískt réttarfar fari aldrei í manngreinarálit, öðru nær, því blökkumenn eru enn beittir margs kyns rangindum þótt þeir hafi nú í meira en hálfa öld staðið jafnfætis hvítum fyrir lögum. Og aðeins örfáir brotlegir bankamenn voru ákærðir og dæmdir eftir 2008 enda höfðu bankarnir fyllt fjárhirzlur beggja stjórnmálaflokka.

Þegar öllu er á botninn hvolft hvílir bandarískt stjórnarfar á skilvirkri þrískiptingu valds, öflugum fjölmiðlum og jafnræði hárra og lágra fyrir lögum. Þetta dugði til að koma Richard Nixon út úr Hvíta húsinu 1974. Fari svo að Trump fari með sigur úr býtum 2020 mun reyna aftur á innri styrk bandarísks stjórnarfars líkt og 1974.

Víkur nú sögunni heim til Íslands þar sem hvorki skilvirkri þrískiptingu valds né jafnræði fyrir lögum er til að dreifa þótt fjölmiðlum hafi vaxið ásmegin. Hér skilur milli feigs og ófeigs. Framkvæmdarvaldið hefur bæði Alþingi og skipan dómara í hendi sinni sem fyrr og þráskallast við að staðfesta nýju stjórnarskrána sem er einmitt ætlað að tryggja m.a. betra jafnvægi og skarpari skil milli valdþáttanna þriggja.

Mikið virðist einnig vanta upp á jafnræði fyrir lögum. Hæstaréttardómarar hafa sakað hver annan um lögbrot án þess að Alþingi eða önnur yfirvöld hafi látið málið til sín taka. Alþingi samþykkti 2012 að láta rannsaka einkavæðingu bankanna en lét þó ekki af rannsókninni verða enda höfðu bankarnir fyllt fjárhirzlur þriggja stjórnmálaflokka fyrir hrun. Hinn fjórði, svo við höldum okkur bara við fjórflokkinn, sagði ekki múkk.

Seðlabankinn hefur tekið að sér að rannsaka sjálfur meint misferli innan bankans. Eftir að meint brot voru fyrnd birti bankinn loksins skýrslu um Kaupþingslánið án þess að nefna að þriðjungur lánsfjárins var lagður samdægurs inn á reikning á Tortólu 6. október 2008. Skýrslan bætti engu við það sem vitað var löngu fyrr, öðru nær. Fyrir skömmu birti bankinn svo aðra skýrslu um innflutning gjaldeyris til landsins eftir hrun. Skýrslan staðfestir að bankinn leit undan frekar en að spyrja um uppruna fjárins svo sem honum bar. Bankinn neitar enn að birta nöfn þeirra sem fluttu féð heim. Fjölmiðlar hafa upplýst að meira en þriðjungur fjárins kom frá Lúxemborg og Sviss. Bankaráðsmenn þurfa að upplýsa hvort og þá hvernig þeir ræktu lagaskyldu sína til að fylgjast með að bankinn færi að lögum.

Nær allir flokkar á Alþingi, bankarnir og stórfyrirtækin virðast staðráðin í að ríghalda í sukkið sem setti landið á hliðina 2008. Þau hafa að því er virðist ekkert lært og engu gleymt. Að því hlýtur að koma að fólkið í landinu taki sér tak og setji þeim stólinn fyrir dyrnar.