Kvikmyndir og þjóðmál
Margt hamlar heilbrigðri framför Íslands eins og dæmin sanna. Hér langar mig að nefna eitt atriði til skjalanna: vanburða kvikmyndagerð. Annars staðar um Norðurlönd hafa verið gerðar kvikmyndir eftir helztu bókmenntaverkum á hverjum stað, en hér heima er hægt að telja slíkar myndir á fingrum annarrar handar. Raunsæiskvikmyndir um stjórnmál eru hér varla til, en þó má nefna Hafið eftir Baltasar Kormák frá 2002 og Óðal feðranna eftir Hrafn Gunnlaugsson frá 1980; þar er a.m.k. pólitískt ívaf. Skorturinn á góðum pólitískum kvikmyndum er tilfinnanlegur og skaðlegur í ljósi reynslunnar utan úr heimi.
Byltingin á Ítalíu, kennd við hreinar hendur (ít. mani pulite), það var þegar Kristilegi demókrataflokkurinn og hvað þeir nú hétu hinir flokkarnir voru tjargaðir og fiðraðir og fleygt út í hafsauga fyrir um 20 árum, studdist að nokkru leyti við sannsögulegar kvikmyndir um mútuþæga stjórnmálamenn og mafíuna. Þaðan eru „Kolkrabbinn“ og „Smokkfiskurinn“ komnir inn í orðaforða íslenzks stjórnmálalífs, ef líf skyldi kalla. Tók betra við? Það er álitamál. Í Róm hefur frá því í vor varla verið talað meira um annað en kvikmyndina La Grande Bellezza eftir Paolo Sorrentino. Myndin er rammpólitísk, en hún fjallar þó ekki um stjórnmál, heldur fær hún áhorfandann til að spyrja sjálfan sig: Hvernig gat svo fallegt land með svo glæsta fortíð og fína menningu sokkið svona djúpt?
Bandaríkjamenn framleiða mikið af pólitískum kvikmyndum. Nú er nýkomin út röð tíu sjónvarpsmynda The Untold History of the United States eftir Oliver Stone, sem hefur áður m.a. gert kvikmyndir um bæði John F. Kennedy og Richard Nixon. Þáttaröð Stones rekur sögu Bandaríkjanna frá síðara stríði fram á okkar daga eins og hún horfir við honum, svo að úr verður heillandi frásögn skreytt frábæru myndefni. Það léttir honum leikinn, þetta er tíu tíma stím, að hann á aðgang að bæði að pólitískum kvikmyndum frá fyrri tíð og upptökum af nefndarfundum og vitnaleiðslum í Bandaríkjaþingi. Slíka mynd væri ekki hægt að búa til á Íslandi, þar eð nefndarfundir Alþingis eru haldnir bak við luktar dyr. Leynimakkið er slíkt, að í nefndum Alþingis eru ekki einu sinni haldnar fundargerðir. Vitnaleiðslurnar fyrir Rannsóknarnefnd Alþingis og Landsdómi voru ekki festar á filmu, svo sem sjálfsagt hefði þótt í Bandaríkjunum og víðar.
Kvikmynd Stevens Spielberg um Abraham Lincoln er einnig prýðileg. Hún minnir okkur á, að réttsýn stjórnmálaforusta getur komið góðu til leiðar. Það munaði ekki nema hársbreidd, að Lincoln forseta mistækist að koma banni við þrælahaldi inn í bandarísku stjórnarskrána 1865. Til þess þurfti tvo þriðju hluta atkvæða í þinginu. Lincoln og hans menn urðu að beita ýmsum brögðum. Ekki munaði heldur nema hársbreidd, að bandaríska stjórnarskráin félli í almennum atkvæðagreiðslum úti í fylkjunum tæpri öld fyrr, en stjórnarskráin hafði þó nauman sigur, svo nauman, að hefðu 20 kjósendur sagt nei frekar en já, hefði hún ekki náð fram að ganga. Þetta gleymist stundum.
Nú gengur í Bíó Paradís í Reykjavík síleska kvikmyndin Nei eftir Pablo Larraín frá 2012. Myndin er byggð á óbirtu leikriti síleska skáldsins Antonio Skármeta. Hann situr þessa dagana heimsþing PEN international í Reykjavík og er þekktastur fyrir skáldsöguna Bréfberinn, sem er til í íslenzkri þýðingu Svanhvítar Lilju Ingólfsdóttur. Skáldsagan um bréfberann og síleska þjóðskáldið Pablo Neruda varð heimsfræg af kvikmyndinni Il postino eftir Michael Radford frá 1994. Samnefnd ópera eftir mexíkóska tónskáldið Daniel Cátan með Placido Domingo í hlutverki Nerudas er dásamleg eins og myndin og kemur sögunni vel til skila, þótt óperur séu jafnan knappara form en kvikmyndir.
Myndin Nei fjallar um þjóðaratkvæðagreiðsluna 1988, þar sem kjósendum í Síle bauðst að framlengja valdasetu Pinochets hershöfðingja um átta ár eða afþakka hana. Margir skoðuðu þjóðaratkvæðagreiðsluna sem brellu herforingjastjórnarinnar, enda hefði hún úrslit atkvæðagreiðslunnar líkt og aðra þræði þjóðlífsins í hendi sér og ætlaði að nota hana til þess eins að bregðast við gagnrýni erlendis frá í þá veru, að eftir 15 ára einræðisstjórn þyrfti Pinochet að sýna umheiminum fram á stuðning meðal almennings. Svo fór, að andstæðingar Pinochets sigruðu með 56% atkvæða gegn 44%. Og hvað gerði Pinochet? – sem eins og síðar kom í ljós var ekki bara valdaræningi og fjöldamorðingi, heldur líka þjófur. Hann vék frá völdum. Jafnvel Pinochet þótti ófært að hunza úrslit þjóðaratkvæðagreiðslu.