Heim til þín, Ísland

Lima, Perú – Tvo síðustu fimmtudaga hef ég að gefnu tilefni fjallað hér um spillingu. Fyrst rakti ég rás viðburðanna á Íslandi frá upphafi haftabúskapar 1927 fram á okkar daga og hvernig spilling gróf um sig í skjóli hafta og skömmtunar, hermangs, ókeypis úthlutunar veiðiheimilda til útvegsmanna og einkavæðingar bankanna. Síðan stiklaði ég á stóru í spillingarsögu Panama til að leiða lesandanum fyrir sjónir ýmsar e.t.v. óvæntar andstæður og einnig hliðstæður. Nú er komið að því að reyna að rekja í grófum dráttum samhengið í sögunni.
Spilling verður naumast rakin til ákveðinna atburða, t.d. hafta eða hermangs, heldur virðist nær að skoða hana sem inngróna hegðun á vettvangi stjórnmála og viðskipta, ákveðið menningarástand sem hefur ríkt á Íslandi síðan vísir að lýðræðisstjórnmálum varð til um og eftir aldamótin 1900. Heimastjórninni 1904 fylgdi sterkt flokksræði ásamt auknum umsvifum ríkisins næstu áratugi. Hvað skyldi fyrsti ráðherrann, Hannes Hafstein, hafa haft fyrir stafni þau ár sem hann var ekki ráðherra? Hann var ráðherra 1904-1909, bankastjóri Íslandsbanka 1909-1912, ráðherra aftur 1912-1914 og bankastjóri 1914-1917 þegar heilsa hans bilaði. Tryggvi Gunnarsson, móðurbróðir hans, sat á Alþingi 1869-1885 og aftur 1894-1908 og var bankastjóri Landsbankans 1893-1909. Þarna m.a. var lagður grunnur að meira en hundrað ára samkrulli bankamála og stjórnmála.

Haftakerfið 1927-1960 féll í gljúpan svörð við þessar kringumstæður og varð að gróðrarstíu fyrir hvers konar spillingu. Höftin ræktuðu sérstaka tegund hugarfars þar sem skilin milli viðskipta og stjórnmála máðust út að miklu leyti. Margar skýringar á spillingunni koma til álita, m.a. yfirburðastaða eins stjórnmálaflokks í stjórnkerfinu, fyrst Framsóknarflokksins í skjóli skakkrar kjördæmaskipanar og síðan Sjálfstæðisflokksins með tilheyrandi ofríki og markaðsfirringu með hálfsovézkum formerkjum. Margar bækur, gamlar og nýjar, hafa lýst þessu ástandi auk annarra vitnisburða. Meðal eldri bóka um málið má nefna Iðnbylting hugarfarsins (1988) eftir Ólaf Ásgeirsson sagnfræðing, Milliliður allra milliliða (1959) eftir Pétur Benediktsson bankastjóra og Þjóð í hafti (1988) eftir Jakob F. Ásgeirssson rithöfund.

Sumir nefna fámenni sem skýringu á spillingunni þvert á tiltækar tölur. Transparency International hefur í bráðum aldarfjórðung mælt spillingu í stjórnmálum og stjórnsýslu um heiminn. Mælingarnar sýna að fámenn lönd mælast yfirleitt óspilltari en fjölmenn lönd. Meðaleinkunn fyrir spillingu í 20 löndum með færri en eina milljón íbúa var 5,3 árin 2015-2016 borið saman við meðaleinkunnina 3,9 hvort heldur í 31 landi með 10-20 milljónir íbúa eða 13 löndum með fleiri en 100 milljónir íbúa. Háar einkunnir vísa á litla spillingu. Danir og Ný-Sjálendingar skora hæst með einkunnina 9,0 fyrir 2015-2016. Sómalía rekur lestina með einkunnina 0,9 og ætti því e.t.v. heldur að heita Ósómalía.

Ef fámenni væri ein af undirrótum spillingar væri úr vöndu að ráða. Þá þyrftu fámenn ríki annaðhvort að sætta sig við spillinguna eða gera sérstakar ráðstafanir til að uppræta hana eða jafnvel ráðast í mannfjölgun með innflutningi fólks annars staðar að. En fámenni virðist sem sagt ekki vera sérstakt vandamál sem betur fer fyrir fámenn lönd. Eigi að síður getur talizt nauðsynlegt að gera ráðstafanir gegn spillingu í litlum löndum. Einmitt það hefur ríkisstjórnin í Panama gert að gefnu tilefni og einnig ríkisstjórn Svíþjóðar í fyrirbyggjandi tilgangi.

Hér í Perú situr Alberto Fujimori fv. forseti landsins 1990-2000 í fangelsi fyrir spillingu og mannréttindabrot.

Órofa tengsl stjórnmála, viðskipta og banka vegna skorts á valdmörkum og mótvægi eru höfuðkennimark, mér liggur við að segja brennimark íslenzkrar spillingar. Einkavæðing bankanna var illa ef ekki glæpsamlega útfærð og leiddi til hruns m.a. af því að stjórnvöld vildu ekki sleppa takinu af bönkunum. Stjórnmálamenn höfðu afhent útvegsmönnum ókeypis aðgang að auðlindinni í sjónum og töldu vænlegt að hafa svipaðan hátt á einkavæðingu bankanna. Vart mátti á milli sjá hvor röddin var háværari í haleújakórnum að baki bankanna fram að hruni, rödd stjórnmálamannanna eða rödd viðskiptalífsins. Viðskiptaráð taldi Ísland standa Norðurlöndum „framar á flestum sviðum“. Bankarnir lánuðu þingmönnum mikið fé fyrir hrun, einkum til hlutabréfakaupa með veði í bréfunum sem gufuðu upp. Tíu alþingismenn, þar af sjö þingmenn Sjálfstæðisflokksins, skulduðu bönkunum 100 milljónir króna eða meira hver um sig, sumir miklu meira, þegar bankarnir hrundu. Bankarnir halda áfram að veita útvegsfyrirtækjum lán með veði í sameignarauðlind þjóðarinnar. Þrenningin lætur sér ekki segjast. Hún mun halda uppteknum hætti eða jafnvel færa sig upp á skaftið nema fólkið í landinu setji henni stólinn fyrir dyrnar.