Gróska á gömlum merg

„Bændur rækta landið, verkamenn sækja auð í fjöll og mýrar, handverksmenn búa til nýtan varning, og kaupmenn koma honum til fólksins. Þess er engin þörf að bíða eftir tilskipunum frá ríkisvaldinu: hver maður vinnur sitt verk fyrir sjálfan sig. Ódýr varningur flæðir þangað sem mest fæst fyrir hann, en dýr varningur fær menn til að leita sér heldur að ódýrari vöru. Þegar hver og einn stundar iðju sína handa sjálfum sér, alveg eins og vatnið rennur niður fjallshlíðina dag og nótt, mun framleiðslan skila sér til fólksins ótilkvödd.“ Hver skyldi hafa skrifað þetta? Adam Smith? Nei, höfundurinn heitir Sima Qian og var kínverskur sagnfræðingur, hann dó árið 90 fyrir Krists burð. Þannig var skrifað í Kína röskum átján hundruð árum áður en Adam Smith birti Auðlegð þjóðanna 1776. Texti Kínverjans lýsir glöggum skilningi á gangverki markaðsbúskapar eins og Smith átti eftir að lýsa því í höfuðriti sínu fyrstur manna í okkar heimshluta.

Kínverjar stunduðu markaðsbúskap um aldir og tóku ekki að dragast aftur úr Evrópu í efnalegu tilliti fyrr en á fjórtándu öld. Keisarinn lokaði Kína fyrir erlendum viðskiptum 1433. Kínverjar höfðu þá staðið feti framar en Evrópa í þúsund ár og urðu nú á nokkrum öldum að einni fátækustu þjóð heimsins. Valdataka Kínverska kommúnistaflokksins 1949 bætti gráu ofan á svart, ef frá er talin skrykkjótt framsókn kommúnista í heilbrigðis- og menntamálum. Maó formaður stýrði landinu með harðri hendi 1949-76. Þegar Maó hófst handa, gat nýfæddur Kínverji vænzt þess að verða fertugur líkt og nýfæddur Íslendingur um 1890. Þegar Maó dó í embætti (enginn þorði að stugga við honum lifandi), hafði meðalævi Kínverja lengzt í 65 ár. Háskólastúdentum fjölgaði úr röskum hundrað þúsundum 1949 í tæpa milljón 1960, en þeim fækkaði síðan í fimmtíu þúsund 1970. Kínverjar liðu miklar hörmungar og mannfall af völdum „Stóra stökksins fram á við“ 1958-60, þegar Maó ætlaði að breyta Kína úr bændasamfélagi í iðnríki, og menningarbyltingarinnar 1966-76, þegar hann setti landið allt á annan endann af innanflokksástæðum.

En hvernig var umhorfs í Kína fyrir byltinguna 1949? Nær er að spyrja um ástandið fyrir innrás Japana 1937, því að hún setti strik í reikninginn og henni lauk ekki fyrr en með ósigri Japana í heimsstyrjöldinni 1945. Árin eftir 1930 stunduðu nær níu af hverjum tíu Kínverjum landbúnað á móti fjórum af hverjum tíu nú. Iðnaður var þó umtalsverður og viðskipti, einkum í Sjanghæ, sem hafði breytzt úr fámennu fiskiþorpi árið 1000 í líflega viðskiptamiðstöð og heimsborg, en það kom ekki að öllu leyti til af góðu af sjónarhóli Kínverja. Ósigrar Kínverja fyrst fyrir Bretum og Frökkum í ópíumstríðunum 1839-42 og 1856-60 og síðan fyrir Japönum 1895 neyddu þá til að opna Sjanghæ fyrir sigurvegurunum. Upp á þau býti breyttist Sjanghæ í heimsborg, og þangað streymdi framkvæmdafé að utan í stríðum straumum: þarna voru sterkir bankar, kauphöll og hvaðeina líkt og í Hong Kong, sem laut stjórn Breta frá 1842. Þegar kommúnistar tóku völdin í Kína 1949, skrúfuðu þeir fyrir uppganginn í Sjanghæ, en Hong Kong dafnaði á móti meðal annars fyrir tilstilli margra flóttamanna frá meginlandinu og frjálslegra búskaparhátta. Gróskan í Hong Kong sýndi umheiminum, hvers markaðsbúskapur er megnugur í höndum Kínverja. Þjóðartekjur á mann í Hong Kong sigldu fram úr tekjum á mann á Bretlandi 1992. Meðalævi Kínverja í Hong Kong fór fram úr meðalævi Breta 1975. Nýfætt barn í Hong Kong getur nú vænzt þess að ná 82 ára aldri á móti 81 ári á Íslandi, 79 árum á Bretlandi og 72 á meginlandi Kína. Hong Kong er nú mitt á milli Ítalíu og Þýzkalands á lífskjaralista Þróunarstofnunar Sameinuðu þjóðanna.

Maó formaður féll frá 1976. Deng Xiaoping tók árið eftir við völdum í Kommúnistaflokknum og hófst þegar handa um stórfelldar efnahagsumbætur. Misheppnaður áætlunarbúskapur að sovézkri fyrirmynd var látinn víkja fyrir markaðsbúskap með gamla laginu, fyrst í landbúnaði 1978 og síðan smám saman í iðnaði, verzlun og þjónustu. Kína var opnað á ný fyrir erlendum viðskiptum og fjárfestingu og einkaframtaki, enda þótt Kommúnistaflokkurinn haldi enn fast í sjálftekið einkaleyfi sitt til landsstjórnarinnar. Lífskjaramunurinn á Hong Kong og Kína var fimmtánfaldur 1976, þegar Maó féll frá. Munurinn er nú fimmfaldur, og hann heldur áfram að minnka. Sjanghæ hefur aldrei verið glæsilegri. Gróskan stendur á gömlum merg.