Enn um nýja stjórnarskrá

Stjórnarskráin, sem þjóðin samþykkti á Þingvöllum 17. júní 1944, var sniðin eftir dönsku stjórnarskránni og er enn í meginatriðum samhljóða henni. Stjórnarskráin færði forseta Íslands formlegt vald til að veita löggjafarþinginu aðhald og einnig framkvæmdarvaldinu, sama vald og Margrét Danadrottning hefur í Danmörku. Valdi forsetans var ætlað að treysta valdmörk og mótvægi í samræmi við hugmyndina um þrískiptingu valds innan ramma þingræðisins. Málskotsréttur forsetans samkvæmt stjórnarskránni er skýr eins og Svanur Kristjánsson prófessor lýsti vel í Skírni 2002, tveim árum áður en málskotsréttinum var fyrst beitt í fjölmiðlamálinu 2004. Sigurður Líndal prófessor lýsti málskotsréttinum nánar í Skírni 2004, og það gerði einnig Reynir Axelsson dósent í Morgunblaðinu 2004. Þessum rétti sínum hefði forsetinn getað beitt fyrr og oftar. Af þeirri staðreynd, að málskotsréttinum var ekki beitt í 60 ár, drógu sumir þá ályktun, að forsetaembættinu væri í reyndinni ætlað að vera valdalaust þvert á orðanna hljóðan í stjórnarskránni. En það var alröng ályktun. Framkvæmdarvaldið hafði að vísu gengið á lagið og lagt að heita má undir sig löggjafarvaldið og einnig að miklu leyti dómsvaldið með pólitískri skipan dómara. Stjórnarskráin er eigi að síður alveg skýr. Ákvæðum hennar um vald forseta Íslands svipar til að mynda til ákvæða í frönsku stjórnarskránni, og þar hefur forsetinn talsverð völd til mótvægis við þing og ríkisstjórn.

Konungar og drottning Danmerkur hafa ekki þurft að skipta sér af löggjöf og stjórnarathöfnum þar í landi, þótt stjórnarskrá landsins veiti skýra heimild til slíkra afskipta. Danir eru agaðri og vandari að virðingu sinni og siðum en Íslendingar. Reynslan virðist sýna, að Íslendingar þurfi strangari stjórnarskrá en Danir. Undan þeirri staðreynd verður ekki vikizt, að tveir menn lögðu Ísland nánast undir sig eftir 1995 og tefldu landinu jafnvel í stríð í Írak án þess að spyrja kóng eða prest. Þeir einkavæddu bankana á rússneska vísu, svo sem lýst er í skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis og víðar, og lögðu grunninn að hruninu 2008 með þeim árangri, að gengi krónunnar hefur frá þeim tíma verið haldið uppi með neyðarhjálparfé frá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum og norrænum skattgreiðendum. Eftir á að hyggja hefði stjórnarskráin þurft að girða fyrir valdníðslu tvímenninganna. Því þarf nú að skerpa ákvæði stjórnarskrárinnar um vald forseta Íslands, úr því að valdheimildir hans samkvæmt stjórnarskránni eins og hún er dugðu ekki til.

Hér koma ýmis sjónarmið til álita. Í fyrsta lagi má nefna þá skoðun Ólafs Jóhannessonar, síðar forsætisráðherra, sem hann lýsti í Helgafelli 1946, að setja þurfi sérstakt ákvæði í stjórnarskrána um rétt forseta til að mynda utanþingsstjórn, takist Alþingi ekki að mynda starfhæfa stjórn, svo sem gerðist 1942. Ákvæðið þarf að skapa utanþingsstjórninni viðunandi starfsskilyrði með því að gera henni kleift að koma brýnum málum í gegn, til dæmis fjárlagafrumvörpum. Skoðun Ólafs gengur þó að minni hyggju of skammt. Við hana þarf að bæta heimild handa forsetanum í stjórnarskrá til að vísa til þjóðaratkvæðis ekki aðeins frumvörpum, sem þingið samþykkir, svo sem nú er hægt, heldur einnig frumvörpum, sem þingið hafnar, og það væri nýjung. Þannig gæti forsetinn vísað lagafrumvörpum utanþingsstjórnar til þjóðaratkvæðis fram hjá þinginu. Trausti rúið Alþingi gæti þá ekki staðið í vegi fyrir framgangi mála vinsællar utanþingsstjórnar. Þriðja sjónarmiðið gengur lengst, það sjónarmið Gylfa Þ. Gíslasonar, síðar menntamálaráðherra, sem hann lýsti í Helgafelli 1946, og síðar Vilmundar Gylfasonar alþingismanns um 1980, að veita forsetanum vald til að skipa ríkisstjórn, svo að utanþingsstjórn að bandarískri og franskri fyrirmynd yrði reglan, ekki undantekningin. Ýmsar útfærslur þessara sjónarmiða koma til álita og þarf að ræða vandlega við undirbúning nýrrar stjórnarskrár.

Sterk rök hníga bæði að þingræði og að valddreifingu milli þings og forseta sem helzta handhafa framkvæmdarvaldsins. Báðar aðferðir hafa ljósa kosti og galla. Það ræðst af sögulegum aðstæðum, hvorn háttinn vænlegra er að hafa á stjórnskipaninni. Nú, þegar þingræðisskipulagið hefur brugðizt og skilur eftir sig mikinn skaða heima og erlendis, er rétt að reyna valdreifingu, og þótt fyrr hefði verið. Hvað getum við þá gert til að koma í veg fyrir, að flokkarnir leggi undir sig forsetaembættið? Því er vandsvarað. Það myndi hjálpa að segja sannleikann um gömlu flokkana. Við höfum átt þrjá farsæla forseta óskylda flokkunum og óháða þeim. Við getum stofnað nýja flokka. En þegar allt kemur til alls, stöndum við berskjölduð frammi fyrir okkur sjálfum. Hvað sem verður megum við aldrei hvika frá frumreglu lýðræðisins eins og George Brown utanríkisráðherra Breta lýsti lýðræði: There shall be no one to stop us from being stupid if stupid we want to be.