Eins og leikrit eftir Ibsen
Um daginn birtist frétt um, að vallarstjóri bæðist afsökunar á að hafa borið kjötmjöl í kögglum á vellina í Kópavogi, svo að gargandi mávar héldu vöku fyrir íbúum bæjarins um nætur, en vallarstjórinn, Ómar Stefánsson, er bæjarfulltrúi Framsóknarflokksins þar. Hann mun vera fyrsti embættis- og stjórnmálamaðurinn, sem biður almenning afsökunar eftir hrun.
Hrunið hefur breytt Íslandi í vígvöll, sem er eins og leikrit eftir Ibsen. Menn bítast ekki bara um brakið, heldur er hver illskeytt höndin uppi á móti annarri sem aldrei fyrr. Þetta sjá allir. Hitt sjá kannski færri, að hrunið hefur sundrað fjölskyldum og vinum. Hvers vegna?
Saga vinar míns af frænda sínum bregður birtu á málið. Frændinn var alla tíð í góðum holdum og harður en þó hófsamur flokksmaður og fór yfirleitt aldrei út af línunni. Hrunið kom honum úr jafnvægi, því allt sem hann hafði áður talið satt og rétt reyndist vera tál, fannst honum eftir hrun. Hann horaðist og kom að máli við vin minn til að þakka honum kærlega fyrir að hafa ekki vaðið í sömu villu. Þú ert kjölfestan í lífi mínu, sagði frændinn. Tíminn leið. Hann hefur nú aftur náð fyrri þyngd og hefur aldrei verið harðari á línunni. Kjölfestan í lífi hans er nú aftur orðin að villuráfandi sauði.
Ég sé þetta allt í kringum mig. Egill Helgason blaðamaður sér þetta líka. Hann segir á Eyjunni: „Jafn grímulaust pólítískt blað og Morgunblaðið hefur varla verið starfandi á Íslandi frá því löngu fyrir dauða flokksblaðanna.“
Rannsóknarnefnd Alþingis tekur á vandanum í skýrslu sinni, en þar segir: „Í skýrslum ráðherra og fyrirsvarsmanna ríkisstofnana fyrir rannsóknarnefnd Alþingis vísaði hver á annan um athafnaskyldu og enginn gekkst við ábyrgð.“ (1. bindi, bls. 39-40). Ætla má, að það hafi verið stjórnmálamönnum og embættismönnum þungbær raun, að skýrsla RNA skyldi fella svo þungan áfellisdóm yfir stjórnsýslunni sem raun varð á. Ríkisstjórnin hafnaði hugmynd um að fela erlendum sérfræðingum að rannsaka aðdraganda og orsakir hrunsins, sérfræðingum, sem væru hafnir yfir grun um hlutdrægni. Sumir óttuðust, að rannsóknarnefnd skipuð Íslendingum myndi e.t.v. reyna að hvítþvo ábyrgðarmenn hrunsins, en svo fór þó ekki. Nefndin stóðst prófið í grófum dráttum, þótt hún hefði mátt kasta netum sínum víðar og grafa dýpra á stöku stað. Sama gildir um Landsdóm. Hann stóðst prófið. Þeir, sem héldu, að Landsdómur hlyti að skila auðu af hugulsemi við stjórnmálastéttina, reyndust hafa rangt fyrir sér. Eftir stendur forhertur hópur manna, sem harðneitar að bera nokkra sök á hruninu, þótt flestir aðrir geri sér grein fyrir sekt þeirra og ábyrgð í ljósi fyrirliggjandi gagna frá RNA og Landsdómi. Uppgjörið heldur áfram. Um 80 mál liggja á borðum sérstaks saksóknara með kveðju frá Fjármálaeftirlitinu. Slíkum málum á trúlega eftir að fjölga.
Mönnum lætur misvel að gangast við ábyrgð. Tyrkir hafa ekki enn fengizt til að viðurkenna þjóðarmorðið á Armenum 1915-1923. Í Tyrklandi eru menn enn dæmdir í fangelsi fyrir að segja sannleikann um morðin. Kínverjar hafa ekki heldur gert upp við menningarbyltinguna 1966-1976. Maó formaður prýðir enn í dag alla kínverska peningaseðla. Helztu virðingarmenn í kínverska kommúnistaflokknum nú voru rauðir varðliðar í menningarbyltingunni. Einn þeirra, Bo Xilai – hann var að vísu af öðrum ástæðum nýlega sviptur kjóli og kalli – tók þátt í aðför varðliðanna að föður hans fyrir tæpri hálfri öld. Þegar sonurinn hafði látið spörkin dynja á föður sínum liggjandi og brotið í honum þrjú rif, stundi faðirinn upp: Sonur minn, þú átt bjarta framtíð fyrir þér í Flokknum.
Þegar menn fást til að játa misgerðir sínar og biðjast afsökunar á þeim, er frekara uppgjör við fortíðina óþarft líkt og víða í Austur-Evrópu eftir hrun kommúnismans. Fyrirgefning dugir. En fyrirgefning útheimtir iðrun. Þegar menn þræta fram í rauðan dauðann fyrir drýgðar misgerðir, kallar þráinn á frekara uppgjör líkt og í Suður-Afríku og einnig hér heima, svo að tryggt sé, að sagan sé rétt skráð. Sagan er kjarni málsins, ekki refsingin eða auðmýkingin. Sagan varðar veginn fram á við.