Efnahagsmál í stjórnarskrá
Væri ráðlegt að girða fyrir hallarekstur ríkisins í stjórnarskrá? Hefði verið ráð hafa í frumvarpi Stjórnlagaráðs ákvæði þess efnis, að hallinn á fjárlögum ríkisins megi ekki fara fram úr tilteknu hlutfalli landsframleiðslunnar eða megi jafnvel enginn vera? Ekki teldi ég það ráðlegt. Þess vegna færði ég slíkt ákvæði ekki í tal í ráðinu, og það gerðu aðrir ráðsmenn ekki heldur.
Aðalrökin gegn slíku ákvæði um ríkishalla eru þau, að það væri of einstrengingslegt. Það gefst jafnan ekki vel að læsa t.d. stýrinu í flugvél. Læsing getur að vísu gefizt vel við góð flugskilyrði, en lendi vélin í óveðri eða öðrum hremmingum, þarf flugmaðurinn að geta gripið til sinna ráða. Mannshugurinn verður ævinlega að eiga síðasta orðið. Það á við um efnahagsmál ekki síður en um flugvélar og önnur ökutæki. Við bætist, að auðvelt er að fara í kringum slík ákvæði með því að færa tiltekin ríkisútgjöld út fyrir fjárlög eins og dæmin sanna. Þess vegna eru ákvæði um hámarkshalla á ríkisbúskapnum eða um hámarksskuldir ríkisins sjaldséð í stjórnarskrám, en óþekkt eru þau þó ekki.
Í stjórnarskrá Þýzkalands frá 1949 er að finna ákvæði gegn ríkishallrekstri. Því veldur öðru fremur óvenjuleg reynsla Þjóðverja af óðaverðbólgu millistríðsáranna. Hagstjórn í Þýzkalandi hefur að flestu leyti verið til fyrirmyndar frá stríðslokum 1945. Árangur Þjóðverja í efnahagsmálum hefur verið eftir því. Ekki er gott að segja, hversu mikinn þátt stjórnarskrárkvæðið um ríkishallann á í þeim árangri. Allir þrír og nú fjórir helztu stjórnmálaflokkar Þýzkalands hafa fylgt agaðri og ábyrgðarfullri efnahagsstefnu. Ég sé engin teikn um, að þeir hefðu slakað á klónni og hleypt ríkisfjármálunum í bál og brand, hefði stjórnarskráin veitt þeim svigrúm til þess. Minningin um hörmungar óðaverðbólguáranna lifir mann fram af manni í þýzkum fjölskyldum og dugir Þjóðverjum.
Stjórnarskrá Þýzkalands setur peningaprentun þýzka seðlabankans engar viðlíka skorður og ríkisbúskapnum. Þýzka stjórnarskráin kveður á um, að skyldur og völd seðlabankans megi flytja til Seðlabanka Evrópu (eins og gert var, þegar evran var tekin upp 1999), enda sé Seðlabanki Evrópu sjálfstæður og leggi höfuðáherzlu á að tryggja stöðugt verðlag. Þarna er stjórnarskráin sveigjanleg. Stjórnarskrár þurfa að vera skýrar og einnig sveigjanlegar, svo að þær endist vel, eins og Ragnhildur Helgadóttir prófessor lýsti vel í sjónvarpsþætti RÚV um frumvarp Stjórnlagaráðs 1. desember sl.
Nú er upp komin sú staða, að þýzka stjórnarskrárákvæðið gegn ríkishalla kann að standa Þýzkalandi fyrir þrifum og Evrópu allri. ESB-löndin eiga nú sum í alvarlegum efnahagskröggum – einkum löndin á útjaðri álfunnar: Grikkland, Ítalía, Spánn, Portúgal og Írland. Vandinn er bankavandi fyrst og fremst, t.d. í Grikklandi og Írlandi, en sums staðar einnig ríkisfjármálavandi vegna óhóflegrar skuldasöfnunar ríkisins á fyrri tíð, t.d. á Ítalíu. Þjóðverjar hafa hikað frammi fyrir vandanum, svo að dýrmætur tími hefur farið til spillis. Vandinn hefur því ágerzt. Hik Þjóðverja virðist stafa m.a. af ótta Angelu Merkel kanslara og flokks hennar við kjósendur: það er eins þau treysti sér ekki til að sannfæra kjósendur um nauðsyn þess að koma jaðarlöndunum til hjálpar og varðveita eininguna um evruna. Samt segja þýzkir stjórnmálamenn nær allir einum rómi: „Lausnin er ekki minni, heldur meiri Evrópa!“ Radek Sikorski utanríkisráðherra Póllands sagði í ræðu í Berlín um daginn, að upplausn Myntbandalags Evrópu og evrunnar myndi hafa grafalvarlegar afleiðingar í för með sér. Hann minnti á, að skilnaðir fara sjaldan fram í vinsemd, og bætti við: „Ég óttast afl Þjóðverja minna en ég óttast nú aðgerðarleysi þeirra.“
Seðlabanki Evrópu getur vitaskuld prentað evrur, t.d. til að kaupa ríkisskuldabréf af ESB-löndum í neyð, þótt slík peningaprentun myndi kosta aukna verðbólgu um skeið. Bankanum leyfist fyllilega að víkja tímabundið frá höfuðmarkmiði sínu, sem er að tryggja stöðugt verðlag. Á hinn bóginn setur þýzka stjórnarskráin ríkisstjórninni stólinn fyrir dyrnar að því leyti, að ríkisstjórninni leyfist ekki skv. stjórnarskránni að auka ríkisútgjöld nema skatttekjur séu auknar á móti. Nú kæmi sér vel fyrir Þjóðverja að hafa frelsi til að reka ríkisbúskapinn hjá sér með tímabundnum halla og lántökum til að rétta þurfandi nágrönnum hjálparhönd og afstýra stórslysi. Það geta Þjóðverjar ekki gert, af því að þeir kusu að læsa stýrinu í stjórnarskránni. Þetta torveldar lausn efnahagsvandans í Evrópu.