Dómstólar í deiglunni
Valparaíso, Síle – Gamall vinur minn og starfsbróðir í Háskóla Íslands sagði við mig upp úr þurru: Við þurfum ekki að hafa þungar áhyggjur af lagadeildinni svo lengi sem dómstólarnir eru í lagi. Ég beit á jaxlinn.
Ástand dómstóla er hægt að meta frá ýmsum hliðum. Einn mælikvarðinn er skipan dómara. Veljast hæfir menn og óhlutdrægir til dómarastarfa? Annar kvarði er gæði dómanna af hlutlægum sjónarhóli. Eru dómarnir réttir og sanngjarnir? Þriðji kvarðinn er traustið sem fólkið ber til þeirra. Njóta þeir almenns trausts?
Skoðum málið lið fyrir lið.
Skipan dómara. Sjálfstæðisflokkurinn og Framsókn hafa haldið dómsmálaráðuneytinu út af fyrir sig allar götur frá 1926 ef tíu ár af bráðum 100 eru undan skilin. Þessir tveir flokkar hafa haft skipan langflestra dómara á hendi sinni og sáð tortryggni. Fimm af dómurunum sex sem úskurðuðu stjórnlagaþingskosninguna 2010 ólöglega með fráleitum rökum voru skipaðir af dómsmálaráðherrum Sjálfstæðisflokksins. Allir dómarar Hæstaréttar hafa sótt sömu lagadeild í Háskóla Íslands. Hlutdrægni dómsmálaráðherra við skipun í dómaraembætti hefur oftar en einu sinni bakað ríkinu skaðabótaskyldu gagnvart hæfari umsækjendum sem ráðherra gekk fram hjá. Nýlega hafa tveir dómsmálaráðherrar Sjálfstæðisflokksins neyðzt til að segja af sér, annar vegna ólöglegrar skipunar í dómaraembætti. Hæstaréttardómarar bítast í blöðunum og jafnvel fyrir dómstólum. Grunur um lögbrot í Hæstarétti hefur ekki fengizt rannsakaður. Nýlega hafa nokkrir dómarar sakað Mannréttindadómstól Evrópu um að misskilja íslenzk lög og afhjúpað um leið að þeir skilja ekki sjálfir að þjóðir kjósa gjarnan að styrkja fullveldi sitt með því að deila því. Þeirra fullveldi er „fullveldi fantsins“ eins og Sif Sigmarsdóttir stalla mín hér á blaðinu orðaði það vel fyrir nokkru. Þeir virðast halda að ESB sé byggt á misskilningi.
Gæði dóma. Margir hafa kvartað undan rangsleitnum dómum, t.d. maðurinn sem tapaði innheimtumáli fyrir banka í Hæstarétti sem gerði sér mat úr því að maðurinn hafði ekki lagt fram hljóðrit af símtali við bankann, hljóðrit sem bankinn átti að geyma en þóttist ekki finna. Héraðsdómur hafði dæmt manninum í vil með réttum rökum, en Hæstiréttur sneri sýknudóminum við. Svipuð dæmi skipta tugum. Hæstiréttur hefur frá hruni dæmt bankamenn í tæplega 100 ára fangelsi samanlagt. Þeir einstaklingar skipta þó a.m.k. hundruðum sem telja bankana hafa hlunnfarið sig með fulltingi dómstóla óháð þeim brotum sem bankamenn voru dæmdir fyrir. Önnur dæmi eru beinlínis sprenghlægileg eins og t.d. dómur héraðsdóms þar sem prósentutala var ýmist skráð með níu eða 14 aukastöfum og dómarinn bætti síðan við textann, væntanlega til að varpa enn skýrara ljósi á viðfangsefnið: „Unnt er að reikna niðurstöðuna með enn fleiri aukastöfum.“
Traust almennings. Engan þarf því að undra að meiri hluti fólksins í landinu hefur vantreyst dómskerfinu óslitið frá aldamótum þegar mælingar hófust án þess að séð verði að stjórnvöld hafi reynt að styrkja lög og rétt, öðru nær. Dómstólar hafa þó átt góða spretti, eins og t.d. nú um daginn þegar Hæstiréttur endurreisti loksins prentfrelsi Stundarinnar sem bankamenn höfðu með fulltingi sýslumannsins á höfuðborgarsvæðinu haldið í gíslingu í 522 daga. Þegar hliðstætt mál kom upp í Bandaríkjunum 1971 dæmdi Hæstiréttur landsins prentfrelsinu í vil innan 15 daga. Lengur en svo taldi rétturinn ekki leyfilegt að láta prentfrelsið bíða.
Bandaríska lögfræðingafélagið átti fyrir nokkrum árum frumkvæði að nýrri stofnun, World Justice Project, sem birtir tölur um dómskerfi og réttarfar um heiminn og gefur einkunnir líkt og tíðkast hefur að slá máli á lýðræði, spillingu og traust. Átta ólíkir þættir réttarfars eru lagðir til grundvallar, m.a. valdmörk og mótvægi við ríkisvald, gegnsæi í andstöðumerkingu við spillingu, virðing fyrir mannréttindum, framfylgd laga o.fl. Tölurnar ná yfir 126 lönd. Norðurlöndin fá háar einkunnir, frá 8,5 í Svíþjóð upp í 9,0 í Danmörku sem er dúxinn í öllum hópnum. Bandaríkin fá einkunnina 7,1 borið saman við 8,1 í Kanada. Bandaríkin fá lægri einkunn en Kanada og Norðurlönd í öllum greinum. Suður-Ameríkulönd fá lægri einkunnir, frá 2,8 í Venesúelu sem er fúxinn, 5,1 í Perú, 6,8 hér í Síle og allt upp í 7,1 í Úrúgvæ eins og í Bandaríkjunum. Einkunnir fyrir lög og rétt og fyrir lýðræði fylgjast jafnan að frá einu landi til annars.
Ísland er ekki með í hópnum sem bandarísku lögfræðingarnir hafa undir smásjá, ekki frekar en önnur fámenn lönd eins og Kýpur og Malta. Fróðlegt verður að sjá einkunn Íslands þegar þar að kemur.