Blessað stríðið

Heimsstyrjöldin síðari lyfti heimsbúskapnum upp úr djúpri kreppu sem hafði staðið nær óslitið í tíu ár, 1929-1939. Hægt hefði verið að sigrast á kreppunni löngu fyrr, hefðu stjórnvöld vitað sem var að aukin útgjöld almannavaldsins í hvaða skyni sem er, t.d. til velferðarmála, hefðu haft engu síður örvandi áhrif á efnahagslífið en aukin hernaðarútgjöld. Almenn vitneskja um þetta samhengi festi ekki rætur fyrr en eftir stríð. Það er ekki sízt þessari vitneskju að þakka að efnahagslægðin sem hófst í Bandaríkjunum 2007-2008 varð ekki að djúpri kreppu. Nú er aftur komin á full atvinna þar vestra.

Íslendingar voru 120.000 þegar stríðið brauzt út haustið 1939. Landið var fátækt og frumstætt. Næstum helmingur mannaflans vann við landbúnað og sjávarútveg borið saman við 7% nú. Kreppuárin reyndust erfið. Útflutningstekjur skruppu saman bæði vegna verðfalls og sölutregðu. Höft og skömmtun mörkuðu hagstjórnina. Sumir töldu landið ramba á barmi gjaldþrots. Haustið 1939 voru 800 manns á atvinnuleysisskrá í Reykjavík. Það var mikill fjöldi. Til viðmiðunar voru 364 skráðir atvinnulausir í Reykjavík haustið 1969 þegar síldin hvarf. Í Reykjavík gáfu kirkjusöfnuðir atvinnuleysingjum súpu til að forða þeim frá hungri og vannæringu líkt og í Bandaríkjunum og Halldór Laxness lýsti í Alþýðubókinni. Það var hiti í mönnum. Gúttóslagurinn 1932 bar vitni.

Þegar Bretar hernámu Ísland vorið 1940 var eins og ský drægi frá sólu. Bretavinnan fækkaði atvinnulausum í Reykjavík úr 800 í 100 fyrsta árið og í 21 lýðveldisárið 1944. Útflutningstekjur tóku fjörkipp strax 1940. Batinn hélt áfram eftir að Bandaríkjamenn tóku við hlutverki Breta 1941. Peningar, tól og tæki, ný tækni og ný verkkunnátta streymdu inn í landið sem aldrei fyrr.

Innstreymið hélt áfram að stríði loknu í krafti Keflavíkursamningsins 1946 um rekstur flugvallarins og síðan varnarsamnings landanna 1951. Þessir samningar greiddu fyrir sölu íslenzkra afurða erlendis og aðild Íslands að Marshall-aðstoðinni 1948-1953. Hún gerði Íslendingum t.d. kleift að reisa Sementsverksmiðju ríkisins á Akranesi 1958. Stofnaðild Íslands að Nató var samþykkt á Alþingi 1949. Ákvörðunin var ekki borin undir þjóðaratkvæði. Hefði það verið gert, hefðu samskipti milli öndverðra fylkinga væntanlega orðið kurteislegri á kaldastríðsárunum fram yfir 1990. Úlfúðin á vettvangi stjórnmálanna hefði þá kannski orðið minni. Úlfúð spillir.

Þegar Alþingi samþykkti aðildina að Nató 1949 og varnarsamninginn 1951 var samþykktin ekki reist á vandlegri athugun á kostum og göllum. Hugsunin var heldur þessi: Í Nató eru Bandaríkjamenn, Bretar, Danir, Norðmenn og flestir aðrir nánustu bandamenn Íslendinga, svo þarna á Ísland heima. Gróðabrallið kom síðar þegar menn sáu að hægt var að græða á hernum – og svindla. Kristján Pétursson löggæzlumaður segir í bók sinni Margir vildu hann feigan (1990) frá innflutningi stórvirkra vinnuvéla til landsins gjaldfrjálst í gegnum herstöðina þótt þeim væri ætlað hlutverk utan hennar, en það var látið afskiptalaust. Eina stóra málið sem Kristján rannsakaði í tengslum við hermangið og kom til kasta dómstóla var olíumálið, eitt mesta fjársvikamál lýðveldissögunar. Þar var fv. utanríkisráðherra, seðlabankastjóri og stjórnarformaður Olíufélagsins fundinn sekur í Hæstarétti, en sök hans var fyrnd. Aðrir stjórnarmenn fengu væga sektardóma. Framkvæmdastjóri var dæmdur til fangavistar.

Hermangið og óbein aðild þriggja stjórnmálaflokka að því spillti flokkunum og mannvalinu þar og varðaði veginn að rangsleitninni og spillingunni sem fylgt hafa fiskveiðistjórninni, einkavæðingu bankanna o.fl., og þá um leið að hruninu 2008. Þetta er skuggahlið málsins. Bjarta hliðin skiptir þó einnig máli. Ísland vandist nánu samstarfi við erlend ríki og átti því auðveldara en ella með að ganga inn í EFTA 1970 og EES 1994. Íslendingar hafa aldrei þurft að gegna herskyldu. Við bættist beinn efnahagsávinningur. Hreinar tekjur af varnarsamstarfinu við Bandaríkin námu um 2% af landsframleiðslu á ári að jafnaði þau 60 ár sem samstarfið stóð. Flokkarnir þrír sem stóðu að varnarsamstarfinu við Bandaríkin gerðu þó jafnan lítið úr efnahagshlið málsins og hermanginu.

Þegar Bandaríkjastjórn ákvað einhliða að hverfa með lið sitt frá Keflavík 2006 gegn óskum ríkisstjórnar Íslands kom í ljós að Íslendingar höfðu enga varaáætlun um varnir, ekkert plan B. Andstæðingar varnarsamstarfsins gátu þá sagt: „Þarna sjáið þið. Varnarsamstarfið snerist ekki um varnir, heldur peninga.“ Ísland hefur nú verið varnarlaust, þ.e. herlaust, í bráðum tíu ár, eitt örfárra fullvalda ríkja í heiminum. Danir, Finnar, Norðmenn og Svíar verja nú 3% til 4% af ríkisútgjöldum til varnarmála, en Íslendingar næstum engu. Dönum þykir líkt og Eystrasaltsþjóðunum öruggast að vera bæði í Nató og ESB. Finnar og Svíar íhuga nú aðild að Nató.