Reykjum ekki í rúminu eftir 2016

Hversu löng er leiðin austur til Indlands? Það er auðmælt og hafið yfir ágreining. Hversu vel hefur Indverjum vegnað, síðan þeir tóku sér sjálfstæði 1947? Um það eru skiptar skoðanir, enda er ekki hægt að leggja neinn einfaldan eða einhlítan mælikvarða á svo margslungið mál. Af þessu dæmi má ráða, hvers vegna raunvísindi eru jafnan einfaldari en mannvísindi. Raunvísindamenn mæla fjarlægðir og margt fleira, og yfirleitt er engin ástæða til að efast um aðferðirnar og niðurstöður mælinganna. Félagsvísindamenn virða mannfélagið fyrir sér frá ýmsum sjónarhornum, og slíkt mat getur verið margvíslegri óvissu undirorpið. Sem sagt: staðreyndir eru hafnar yfir ágreining eða ættu a.m.k. að vera það, en skoðanir – þar á meðal stjórnmálaskoðanir – eru það ekki. Og ætti ekki að koma neinum á óvart.

Eigi að síður eru sumar skoðanir hafnar yfir ágreining, ef að er gætt, eða ættu a.m.k. að vera það. Virðing fyrir mannréttindum og lýðræði er ekki smekksatriði, heldur fortakslaus krafa í sérhverju siðuðu samfélagi og hafin yfir ágreining. Þó eru aðeins fáein ár síðan lýðræðisþjóðir heimsins voru miklu fámennari en hinar og áttu í vök að verjast. Þetta hefur gerbreytzt sem betur fer: nú er lýðræði í sókn víðast hvar og einræði á undanhaldi. Samt er fjölmennasta landi heims enn í dag stjórnað af mönnum, sem bera litla virðingu fyrir vestrænu lýðræði og mannréttindum. Af þessu getum við séð, að skoðanir, sem enginn ágreiningur er um á einum stað, geta verið skiptar á öðrum: þetta fer eftir menningarsvæðum, en það er þó engin afsökun. Kínverjar verða ekki fyllilega hlutgengir í samfélagi siðaðra þjóða, fyrr en þeir semja sig að vestrænni virðingu fyrir mannrétti og lýðræði: hér eru engir afslættir í boði.

Tökum annað dæmi. Öllum þykir það sjálfsagt í okkar heimshluta, eða næstum öllum, að fjölkvæni sé óleyfilegt. Samt þurfum við ekki að fara út fyrir okkar eigin menningarheim til Austurlanda nær eða Afríku til að finna fjölkvænissamfélög – nei, okkur dugir að fara á slóðir mormóna í Utah í miðjum Bandaríkjunum. Þar eru sums staðar margar eiginkonur á bak við eldavélina á einu og sama heimili; þetta er að vísu ekki löglegt lengur, en var þó látið viðgangast þar til nýlega. Sama máli gegnir um sæmdarmorð, sem svo eru nefnd: okkur finnast þau forkastanleg, en samt tíðkast þau ekki aðeins í Pakistan og Kúrdistan og þar um slóðir, heldur einnig sums staðar í Suðaustur-Evrópu – án þess að sjálfsagt sé, að morðingjarnir þurfi að svara til saka. Og tökum eitt dæmi enn, svo að ekkert fari á milli mála: af okkar evrópska sjónarhóli jaðrar byssudýrkun Bandaríkjamanna við brjálæði. Okkur Evrópumönnum finnst það langflestum gersamlega fráleit skipan, og það finnst einnig Japönum og flestum öðrum Asíumönnum, að nánast hver sem er geti eignazt og átt skammbyssur, sem eru sérhannaðar til að drepa fólk: það er hægt að kaupa slík skotvopn í póstkröfu þar vestra. Meiri hluti Bandaríkjamanna styður þetta fyrirkomulag. Tveir af hverjum þrem fulltrúum á Bandaríkjaþingi eiga byssur heima. Og morðæðið heldur áfram. Byssuvinafélagið stendur með pálmann í höndunum.

Og nú langar mig að nefna eitt dæmi enn – af innlendum vettvangi. Það ætti með líku lagi að vera hafið yfir ágreining, eða svo sýnist mér, hversu fráleitt það er að leggja sjöunda part af flatarmáli Reykjavíkur innan Elliðaáa undir flugvöll, sem brezki herinn byggði í stríðinu gegn mótmælum íslenzkra yfirvalda og er nú notaður undir innanlandsflug, sem er og hefur ávallt verið rekið með roknatapi. Þetta ætti að vera hafið yfir ágreining af þeirri einföldu ástæðu, að þetta fyrirkomulag er gersamlega glórulaust: það er allt of dýrt. Ef svæðið væri í einkaeign, þá dytti hagsýnum eiganda ekki í hug að leggja svo dýrt og mikið flæmi í hjarta höfuðborgarinnar undir flugvallarrekstur. Eigandi, sem gerði slíkt, væri bersýnilega ekki með réttu ráði. En samt er flugvöllurinn kyrr á sínum stað, enda þótt meiri hluti Reykvíkinga, naumur að vísu, hafi í almennri atkvæðagreiðslu lýst sig fylgjandi því, að flugvöllurinn víki.

Hvers vegna er flugvöllurinn þarna ennþá eftir öll þessi ár? Og hvers vegna eru stjórnvöld einmitt nú að eyða miklu fé – milljörðum! – í endurbætur á flugvellinum, þegar fyrir liggur, að völlurinn á að víkja? Ég fæ engan botn í þetta mál nema með því að bera það saman við byssubrjálæðið í Bandaríkjunum og aðra sambærilega vitfirringu. Staðsetning Reykjavíkurflugvallar er sprottin af landlægu virðingarleysi fyrir verðmætum. Menn hegða sér hópum saman eins og þeim finnist það engu skipta, hvað hlutirnir kosta. Málið er samt ekki alveg svo einfalt. Þeir, sem hagnast á núverandi staðsetningu flugvallarins, leggja kostnaðinn á aðra og kæra sig kollótta um afleiðingarnar. Hagsmunir þeirra, sem vilja hafa völlinn kyrran á sínum stað, hafa fengið að ráða ferðinni, af því að hagsmunir okkar hinna eru dreifðari, þótt við séum miklu fleiri: flestir þeirra, sem myndu hagnast mest á flutningi flugvallarins, eru reyndar ófæddir enn. Við, sem berum kostnaðinn, erum annars vegar þau okkar, sem gætu búið í hjarta borgarinnar í stað þess að búa áfram í úthverfum, af því að þar eru íbúðirnar, og hins vegar þau okkar, sem búa nú þegar í miðborginni, en líða fyrir fámennið þar og fábreytnina. Það segir sig sjálft, hversu borgin væri miklu líflegri, ef tugir þúsunda byggju á flugvallarsvæðinu á einum bezta stað borgarlandsins: þá gæti Reykjavík orðið gönguborg frekar en bílaborg, og þá fyrst gæti hún orðið glæsiborg á heimsvísu – og ekki hálfgildings borg, eins og Hannes Pétursson hefur lýst henni í Íslandskvæði sínu: ,,Hér stendur rótum í gleði og sorg mitt sveitamannslíf, mín hálfgildings hugsun í hálfgildings borg”.

Eftir því sem Ísland opnast og gömul þröngsýni víkur fyrir víðri útsýn til umheimsins, þá munu þessar séríslenzku lausnir eins og flugvöllur á stóru flæmi í hjarta höfuðborgarinnar hörfa smám saman undan nútímalegri hugsunarhætti. Þá munu valdsmenn eins og þeir, sem vilja endilega hafa flugvöllinn kyrran á sínum stað til ársins 2016 ef ekki um aldur og eilífð, færast í önnur störf, sem eiga betur við þá. Þetta hefur verið að gerast smám saman í hundrað ár, en of hægt. Það er dýrt að bíða, ef biðin þjónar engum skynsamlegum tilgangi.

Þegar ég var að alast upp, var alltaf að kvikna í húsum, af því að fólk reykti í rúminu. Yfirvöldin sáu samhengið og settu svohljóðandi auglýsingu í blöðin: ,,Reykjum ekki í rúminu.” Eldsvoðunum fækkaði smátt og smátt.

Auglýsingin var ekki svona: ,,Reykjum ekki í rúminu eftir 2016.”

Framsöguerindi á ársfundi Samtaka um betri byggð í Reykjavík